Dodaj tę stronę do ulubionych i odwiedzaj ją częściej!!!

 

2. 3. Ustrój polityczny państw starożytnej Grecji

Polis

W przeciwieństwie do państw Bliskiego Wschodu, Grecja nie utworzyła ani scentralizowanego państwa ani despotycznej formy rządów. Silna monarchia nie była potrzebna, ponieważ warunki naturalne nie wymuszały organizowania wielkich mas ludzkich do wspólnej pracy. Wykształceniu się systemu miast-państw, jak nieprecyzyjnie nazywa się grecką polis, sprzyjały warunki naturalne, charakteryzujące się licznymi, izolowanymi przez pasma górskie, dolinami oraz brak poważniejszego zagrożenia zewnętrznego.

Poszczególne polis różniły się między sobą ustrojem politycznym i strukturą społeczną. Miały jednak wiele cech wspólnych.

Istotą polis jest specyficzny sposób sprawowania władzy. Otóż polis jest wspólnotą polityczną wszystkich pełnoprawnych członków wspólnoty, czyli obywateli. Wspólnota ta rządzi się samodzielnie. Najważniejsze decyzje zapadają na Zgromadzeniu obywateli. Funkcje pomocnicze pełni Rada, składająca się ze ściśle określonej liczby członków, powoływanych w każdym mieście według innych zasad. Bez wstępnych prac przygotowawczych Rady, bardzo liczne Zgromadzenie nie mogłoby sprawnie funkcjonować. Trzecim elementem władzy w polis byli urzędnicy. Najczęściej pochodzili z wyboru, a ich kadencja trwała zaledwie rok.

Przy takiej organizacji w Grecji nie mogła wykształcić się, podobna do bliskowschodniej warstwa biurokracji związanej z ośrodkiem władzy. System ten jednocześnie sprzyjał wykształceniu się bardzo charakterystycznej dla Greków kultury politycznej. Polis nie znała zasady reprezentacji – wszystkie czynności polityczne obywatele musieli wykonywać osobiście. Skutkowało to wzrostem zainteresowań polityką i silnym poczuciem odpowiedzialności za państwo. Jednocześnie konieczność przekonywania tłumów słuchaczy mobilizowała do zdobywania umiejętności, jak dziś byśmy powiedzieli – społecznych. Służył temu system wychowawczy i cała wyrafinowana kultura słowa.

Polis była również wspólnotą gospodarczą, obronną i religijną. Na wszystkich obywatelach ciążył obowiązek służby wojskowej. Wykonywali go za darmo i na własny koszt – każdy na miarę swoich możliwości finansowych. Wspólnota religijna polegała na wspólnie wykonywanych praktykach religijnych. Polis wznosiła ołtarze i świątynie, organizowała święta. Każde miasto miało swoje bóstwo opiekuńcze. Wszyscy obywatele każdej polis byli podzieleni na trzy lub cztery fyle, do których należeli dziedzicznie. Fyle organizowały wykonywanie wszystkich czynności administracyjnych, militarnych, religijnych i politycznych. W niektórych miastach doszło do utworzenia jednostek niższego szczebla, zwanych fratriami. Przynależność do nich miała charakter fikcyjnego pokrewieństwa. Najważniejszym zadaniem fratrii było ustalanie, czy dana osoba miała prawa obywatelskie.

Grecy byli bardzo silnie związani ze swoją polis. Ten partykularyzm jednak nie przeszkodził im w wykształceniu poczucia wspólnoty obejmującej wszystkich ludzi mówiących po Grecku – Hellenów.

Struktura społeczna państw greckich

Po upadku kultury mykeńskiej i ustaniu ruchów migracyjnych, mieszkańcy Grecji żyli w organizacji plemiennej, rządzeni przez naczelników. Podstawową jednostką organizacyjną był ród. Zasiedlał on zwarty obszar, który wspólnie uprawiał, a następnie dzielił się plonami. Postęp gospodarczy i wojny plemienne doprowadziły do głębokich przemian społecznych. W ich rezultacie społeczeństwo greckie uległo podziałom. Wykształciły się dwie podstawowe grupy: obywateli, czyli wolnych członków wspólnoty oraz ludzi niewolnych. Obok nich funkcjonowała odrębna kategoria tak zwanych metojków, czyli pozbawionych praw politycznych, ale wolnych i obciążonych obowiązkami na rzecz państwa, przybyszów. 

Kategoria obywateli była bardzo zróżnicowana. Należeli do niej arystokraci. Materialną podstawą ich potęgi były uprawiane przez zależnych chłopów majątki ziemskie, ale czerpali również dochody z hodowli i handlu. Istotną rolę odgrywały również łupy wojenne i piractwo. Pierwotnie arystokraci stanowili rdzeń sił zbrojnych – kawalerii, ponieważ tylko ich było stać na kupno wierzchowca i kosztownego uzbrojenia. W miarę wzrostu znaczenia ciężkozbrojnej piechoty rola arystokracji zaczyna maleć.

Większość obywateli państw greckich to rolnicy pracujący wraz z rodziną na roli. Zamożniejsi mogli posiadać kilku niewolników. Natomiast ubożsi żyli w ciągłym zagrożeniu utraty ziemi, a nawet wolności własnej lub dzieci za długi. Drogą do awansu mógł być handel, służba wojskowa lub udział w kolonizacji.

Niewolnicy byli wykluczeni ze wspólnoty obywateli i pozostawali w stanie zależności osobistej od konkretnych osób. Źródłem niewolników były wojny i wyprawy pirackie oraz niewola za długi. Większość niewolników była osadzana na ziemi należącej do bogatych właścicieli. Stanowili więc pewną kategorię chłopów zależnych. Mieli oni normalne życie rodzinne i pewną samodzielność ekonomiczną. Ich warunki bytowe były całkiem znośne.  Gorzej mogło wieść się niewolnej służbie  zatrudnianej w domu pana, choć i tutaj wszystko zależało od charakteru zlecanej im pracy.  Taką formę niewolnictwa często nazywa się niewolnictwem patriarchalnym.

Struktura społeczna w większości państw greckich nie była sztywna. Po zdobyciu majątku można było łatwo awansować do grona arystokratów. Częsta  była również degradacja starych rodów arystokratycznych.

 

Oligarchia w Sparcie

Państwo spartańskie powstało w wyniku podboju. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w strukturze społecznej i ustroju politycznym.

Pod względem społecznym mieszkańcy Sparty dzielili się na trzy grupy. Byli to Spartanie, heloci i periojkowie.

Jedyną pełnoprawną grupą byli Spartanie. Stanowili oni zamkniętą, dziedziczną warstwę zawodowych wojowników. Podstawą ich bytu były działki ziemi przydzielane im przez wspólnotę wraz z uprawiającymi ją helotami. Ani ziemią ani helotami nie mogli jednak swobodnie dysponować. Całe ich życie podporządkowane było służbie wojskowej. Wynikało to z ciągłej obawy przed buntem helotów.

Heloci to ludność podbita i zamieniona w chłopów zależnych. Do nich należał obowiązek uprawiania działek Spartan, do których byli przywiązani w sposób trwały. Stosunki między Spartanami a helotami były bardzo wrogie. Z jednej strony heloci korzystali z każdej okazji do buntu, a z drugiej Spartanie w ramach „treningu wojskowego” dopuszczali się mordów.

W lepszej sytuacji byli periojkowie. Żyli w gminach posiadających wewnętrzną autonomię, ale spartańskie urzędy  i prawa polityczne były dla nich niedostępne. Utrzymywali się z uprawy własnej ziemi. Trudnili się również handlem i rzemiosłem – produkowali między innymi broń dla armii spartańskiej.

W Sparcie wykształcił się bardzo specyficzny ustrój polityczny. Na czele państwa stało dwóch królów, o bardzo ograniczonych kompetencjach. Do ich obowiązków, oprócz funkcji kapłańskich, należało dowodzenie armią.

Rada Starszych nosiła w Sparcie nazwę Geruzji. W jej skład wchodziło z urzędu dwóch królów oraz 28 gerontów, wybieranych dożywotnio przez Zgromadzenie. Rada była faktycznie kolegialnym organem zarządu państwem. Do jej kompetencji należało zwoływanie Zgromadzenia i zgłaszanie wniosków pod głosowanie. Miała również szerokie uprawnienia sądownicze.

Najpóźniej wprowadzonym elementem spartańskiego ustroju było pięciu eforów wybieranych przez Zgromadzenie na jeden rok. Ich kompetencje były bardzo rozległe. Stopniowo zagarnęli całą władzę administracyjną, kontrolę nad organami władzy, kierownictwo nad polityką zagraniczną oraz sądownictwo.

Wszyscy pełnoprawni Spartanie zasiadali w Zgromadzeniu Ludowym, które decydowało o wojnie  i pokoju oraz dokonywało wyboru gerontów i eforów. Decyzje na Zgromadzeniu zapadały przez aklamację (okrzyk) i na ogół bez wcześniejszej dyskusji – Zgromadzenie ludowe w Sparcie bardziej przypominało zdyscyplinowany obóz wojskowy niż rozpolitykowany parlament.

 

Początki demokracji ateńskiej

W Atenach początkowo również rządzili królowie. Władza ich jednak była stopniowo ograniczana na rzecz tzw. eupatrydów, czyli możnych właścicieli ziemskich. Dawne funkcje królewskie  rozdzielono między wybieranych na rok archontów. Urzędnicy ci po zakończeniu swej kadencji wchodzili dożywotnio w skład rady, którą od wzgórza Aresa, na którym się zbierała, nazwano Areopagiem. Taki ustrój nazywamy arystokracją, ponieważ faktyczny udział w sprawowaniu władzy mieli tylko eupatrydzi.

Przemiany gospodarcze doprowadziły do ostrego konfliktu między arystokracją a chłopami. Ówczesne prawo pozwalało zaciągać kredyty nie tylko pod zastaw ziemi, ale również pod zastaw własnej wolności. Prawo to było wykorzystywane przez możne rody w celu ekonomicznego uzależnienia od siebie chłopów. Groziło to poważnym wybuchem społecznym. Żeby mu zapobiec arystokraci zgodzili się na pewne reformy, polegające na spisaniu prawa zwyczajowego. Realizację tego zadania powierzono Drakonowi. Prawa spisane przez niego były bardzo surowe – mówiono o nich, że są krwią pisane.

Pierwsze poważniejsze reformy przeprowadził Solon (594/593 r. p.n.e.). W pierwszej kolejności umorzył długi i zakazał niewoli za długi. Przywrócił wolność niewolnym chłopom, z których wykształciła się najuboższa klasa obywateli – theci. Dokonał nowego podziału społeczeństwa na cztery klasy według kryterium zamożności. Według nowych zasad możliwość robienia kariery zależała już nie od arystokratycznego pochodzenia, lecz od posiadanego majątku.  Prawo piastowania najwyższych urzędów zastrzeżone było dla najbogatszych, ale również oni byli obciążeni obowiązkiem pełnienia najbardziej kosztownej służby wojskowej.

Wkrótce doszło do ostrego konfliktu między rywalizującymi ze sobą ugrupowaniami arystokratycznymi, w wyniku czego władzę uchwycił Pizystrat, który ustanowił tyranię, czyli niekontrolowane przez społeczeństwo rządy jednostki. Polityka Pizystrata i jego synów przyniosła Atenom rozkwit gospodarczy i kulturalny. Ich rządy zostały obalone dopiero na skutek interwencji Sparty.

Dalszego reformowania ustroju Aten podjął się  w latach 508-507 p.n.e. Klejstenes. Jego celem było całkowite zerwanie ze starymi strukturami rodowo-plemiennymi, całkowicie opanowanymi przez eupatrydów. Dlatego dokonał nowego podziału obywateli na demy i  fyle według kryterium terytorialnego. Powołał Radę Pięciuset, w skład której wchodziło po pięćdziesięciu przedstawicieli każdej z dziesięciu fyl. Kompetencje wojskowe przekazał nowopowołanym strategom – po jednym z każdej fyli. Na koniec ustanowił ostracyzm. Jego celem było zabezpieczenie  państwa przed przewrotem politycznym i ponownym ustanowieniem tyranii. Procedura polegała na wskazaniu przez Zgromadzenie w drodze głosowania na tzw. ostrakonach osoby, która, ze względu na swoją nadmierną popularność, może zagrażać demokracji. Osoba taka była zmuszana do opuszczenia Aten na okres dziesięciu lat.


Galeria ilustracji