1. 2. Bizancjum
Dzieje polityczne Bizancjum do początku wypraw krzyżowych
Cesarstwo na Wschodzie zdołało przetrwać najazdy barbarzyńskie między innymi dzięki zręcznej polityce władców. Przekazanie rzymskich insygniów koronacyjnych do Konstantynopola oznaczało rozszerzenie władzy cesarzy wschodnich nad prowincjami zachodnimi. Zwierzchność ta była jednak wyłącznie formalna, ponieważ Konstantynopol nie był w stanie narzucić swojej woli Ostrogotom kontrolującym Półwysep Apeniński.
Sytuacja uległa zmianie, gdy cesarzem został Justynian Wielki (527-565), który podjął próbę przywrócenia państwu dawnej mocarstwowości. Wkrótce doprowadził do odzyskania zagarniętych przez Wandali obszarów północnej Afryki, a następnie Italii, a nawet skrawka Hiszpanii. Za panowania Justyniana Wielkiego Bizancjum, jak zaczęto nazywać cesarstwo wschodnie, osiągnęło szczyt swojej potęgi terytorialnej. Jednocześnie zmieniała się sytuacja poza granicami kraju i rosło zagrożenie zewnętrzne.
Od północy cesarstwu zaczęli zagrażać słowiańscy Bułgarzy i Longobardowie. Justynian zdołał odsunąć zagrożenie od Konstantynopola dzięki wypróbowanej wcześniej polityce podżegania barbarzyńców do walk między sobą. Jednak zmuszeni do dalszej wędrówki Longobardowie zaatakowali Półwysep Apeniński i na części jego terytorium utworzyli własne państwo.
W przeciwieństwie do słabnącego i rozsypującego cesarstwa, swój renesans przeżywała Persja. Na początku VII w. zaatakowała Bizancjum i rozpętała wojnę, która doprowadziła obydwa państwa do katastrofy gospodarczej. Skorzystali na tym Arabowie, którzy od VII w. zaczęli tworzyć własne imperium. Wkrótce odebrali Konstantynopolowi między innymi Syrię, Palestynę i Egipt.
W XI wieku nad Bizancjum zawisło nowe niebezpieczeństwo. Swoją ekspansję na zachód rozpoczęli Turcy seldżuccy. Pokonali Arabów i dotarli do wybrzeży Morza Śródziemnego. Wreszcie zaatakowali małoazjatyckie tereny Bizancjum. W tej sytuacji cesarz Aleksy Komnen poprosił o pomoc kraje Europy zachodniej, przyczyniając się w ten sposób do rozpoczęcia wypraw krzyżowych.
Ustrój polityczny Bizancjum
Państwo bizantyjskie przypominało dawne orientalne państwa despotyczne. Panowanie cesarza nie było niczym ograniczone – nie istniał żaden liczący się organ reprezentujący społeczeństwo. Cesarz był najwyższym prawodawcą i sędzią. Kierował polityką zagraniczną. Zarządzał całą administracją i wojskiem. Uważał siebie również za zwierzchnika chrześcijaństwa i czuł się upoważniony do ingerowania w sprawy wiary.
Bazileusa, jak nazywano cesarza, otaczał niewyobrażalny przepych, a od społeczeństwa odgradzał skomplikowany ceremoniał dworski, do którego Bizantyjczycy przywiązywali ogromną rolę. Każde pojawienie się cesarza traktowane było jako święto. Ta niezwykle silna pozycja monarchy wynikała z tego, że uważano go za pomazańca Bożego i swego rodzaju pośrednika między Bogiem a poddanymi.
Słabą stroną cesarstwa był brak regulacji prawnych dotyczących sukcesji (następstwa tronu). Prowadziło to do licznych uzurpacji i walk wewnętrznych, a nawet mordów politycznych.
Władza cesarza opierała się na silnie scentralizowanej administracji i wojsku. Najwyższymi urzędnikami centralnymi byli tak zwani logoteci, odpowiadający swoją rangą dzisiejszym ministrom. Pod względem administracyjnym kraj został podzielony na tak zwane egzarchaty. W VII w. kraj podzielono na temy, które stały się podstawą organizacji systemu obronnego państwa. Na ich czele stali strategowie, którzy skupiali w swoim ręku zarówno władzę wojskową jaki i cywilną. Związane to było z zupełną reorganizacją armii. Opierała się ona na obowiązkowej służbie wojskowej posiadaczy ziemi. Pozwoliło to na rezygnację z kosztownej armii zawodowej i obniżenie kosztów organizacji obrony kraju.
Sytuacja gospodarcza cesarstwa
W przeciwieństwie do pogrążającej się w regresie gospodarczym Europy zachodniej, Bizancjum przeżywała od IX do XI w. okres rozkwitu gospodarczego. Było to możliwe dzięki zakrojonej na wielką skalę akcji kolonizacyjnej. Zapewniała ona funkcjonowanie, obok wielkiej własności ziemskiej, również gospodarstw małych i średnich.
Oprócz powszechnej uprawy zbóż, kwitło ogrodnictwo, sadownictwo i hodowla. Zaczęła się rozwijać uprawa trzciny cukrowej, bawełny i morwy, w oparciu o którą rozwijała się hodowla jedwabnika.
Doskonale rozwijało się rzemiosło. Istniały wielkie przedsiębiorstwa państwowe, ale obok nich nieźle radziły sobie małe warsztaty prywatne. Ich właściciele musieli jednak zrzeszać się w korporacjach zawodowych. Dzięki temu zyskiwali pozycję monopolisty na określoną produkcję, ale za to byli pozbawieni samodzielności, ponieważ ich działalność była ściśle regulowana przez państwo. Kwitła przede wszystkim produkcja towarów luksusowych.
Produkcji rolnej i rzemieślniczej sprzyjał monopol Bizancjum w zakresie handlu międzynarodowego. Ta wyjątkowa sytuacja była rezultatem wyjątkowo dogodnego położenia geograficznego i dobrze rozwiniętej sieci dróg. Ogromne znaczenie miało również rozpowszechnienie się monety bizantyjskiej – solida.
Wszystkie te okoliczności spowodowały, że miasta bizantyjskie rozkwitały. Stawały się centrami produkcji rzemieślniczej i ośrodkami wymiany handlowej. Odgrywały również kluczową rolę w życiu kulturalnym i religijnym, choć w tej dziedzinie coraz wyraźniej dawała się zaobserwować dominacja Konstantynopola.
Problemy religijne
Rysem charakterystycznym pierwszych wieków Kościoła bizantyjskiego były bardzo gorące spory dogmatyczne. Na soborach dyskutowano o zgodności lub niezgodności poszczególnych nauk z zasadami wiary. Najważniejsze kontrowersje dotyczyły istoty Chrystusa i Matki Boskiej.
Poglądy Ariusza, negujące boskość Chrystusa najbardziej rozpowszechniły się wśród barbarzyńców. Wkrótce popularny stał się nestorianizm, nauczający o połączonych zewnętrznie, ale odrębnych naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Na przeciwległym krańcu stali monofizyci, którzy twierdzili, że Chrystus miał tylko jedną naturę – boską. Wszystkie te nauki zostały uznane przez Kościół prawowierny za herezje.
Gwałtowny spór religijny, dotyczący kultu obrazów, wybuchł w VII w. Toczył się on między zwolennikami kultu świętych obrazów – ikonodulami a ikonoklastami (obrazoburcami), którzy dopatrywali się w nim nawrotu do praktyk pogańskich. Pierwsi oddawali ikonom hołdy, a drudzy je niszczyli. Ostatecznie sobór nicejski zdecydował, że ikony należy szanować jako obrazy świętych, ale nie wolno im oddawać czci boskiej.
Spór ikonoklastyczny doprowadził również do pierwszego poważnego rozdźwięku między najważniejszymi ośrodkami ówczesnego chrześcijaństwa: papieskim Rzymem i cesarskim Konstantynopolem. Kryzys wzajemnych stosunków pogłębiał się na skutek rywalizacji o prymat nad całych chrześcijańskim światem. Trwałe zerwanie jedności chrześcijaństwa nastąpiło w 1054 roku. Na skutek tak zwanej schizmy wschodniej nastąpiło oderwanie się kościoła bizantyjskiego i ustanowienie dwóch nie uznających się nawzajem odłamów: rzymskokatolickiego i prawosławny. Dramat tych wydarzeń pogłębiło wzajemnie obłożenie się ekskomunikami.
Niewątpliwym sukcesem Kościoła bizantyjskiego była akcja chrystianizacyjna. Chrzest za pośrednictwem Bizancjum przyjęły Ruś Kijowska, Bułgaria i Serbia.
Kultura i sztuka Bizancjum
Bizancjum uważane było za spadkobiercę i kontynuatora cesarstwa rzymskiego. Opinia ta dotyczy przede wszystkim dziedziny prawa. Z inicjatywy Justyniana Wielkiego dokonano przeglądu całej działalności prawodawczej Rzymu, uporządkowania i ujednolicenia jej oraz ostatecznej kodyfikacji. W ten sposób sporządzony został Codex iuris civilis, nazywany również Kodeksem Justyniana. Dzieło to wywarło ogromny wpływ na dalszy rozwój prawodawstwa i ukształtowanie się powszechnie stosowanych do dziś pojęć prawnych.
Sztuka natomiast, podlegała silnym wpływom hellenistycznym oraz orientalnym. Na jej rozwój ogromy wpływ miał dwór cesarski, a zwłaszcza Kościół, który bardzo wcześnie podporządkował sobie artystów.
W dziedzinie architektury wykształciły się dwa typy świątyń: centralna i podłużna. Centralną reprezentowały budowane na planie koła rotundy, natomiast podłużną bazyliki. Cechą charakterystyczną architektury bizantyjskiej jest bardzo częste używanie sklepień, kopuł i łuków, a stopniowe odchodzenie od typowych dla sztuki hellenistycznej kolumnad i belkowań.
Najwspanialszym przykładem architektury bizantyjskiej jest kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, zbudowany z inicjatywy Justyniana Wielkiego. Budowla ta jest połączeniem świątyni podłużnej z centralną. W przekroju poziomym miała ona kształt krzyża greckiego (równoramiennego). Ponad przecięciem jego ramion zbudowana została wspaniała kopuła. Na osi znajdują się dwie półkopuły, a część ołtarzową zamyka półapsyda. Niezwykłym dziełem bizantyjskiej sztuki architektonicznej są klasztory pobudowane wokół góry Atos na półwyspie Chalkidike. Największe wrażenie robią ich bogato zdobione malowidłami wnętrza.
Cechą charakterystyczną sztuki bizantyjskiej jest rezygnacja z rzeźby figuralnej, traktowanej jako przejaw pogańskiego bałwochwalstwa. Również harmonijny rozwój malarstwa w okresie ikonoklazmu został na pewien czas przerwany. Mimo to właśnie malarstwo bizantyjskie wykształciło bardzo charakterystyczny styl.
Ta odrębność najwyraźniej się ujawniła w mozaikach i ikonach. Reprezentują one styl surowy, płaski i dekoracyjny. Postaci przedstawiane są w sposób hieratyczny. Wyraz twarzy mają surowy, a postawy sztywne. Stroje są zawsze długie i schematycznie pofałdowane. W mozaice bardzo chętnie używanym tłem jest złoto.
Ikony są obrazami o treści religijnej wykonanymi na drewnie, z wykorzystaniem tradycyjnej techniki. Najczęściej przedstawiają sceny z życia Chrystusa i Matki Boskiej. Freski rozpowszechniają się dopiero od XIII w.