1. 3. Państwo Franków i odbudowa cesarstwa zachodniego
Państwo Franków za Merowingów
Spośród licznych plemion germańskich, które osiedliły się na pograniczu cesarstwa zachodniorzymskiego, największą rolę mieli w przyszłości odegrać Frankowie. Osiedlili się w połowie III w. na północno-wschodnich obszarach rzymskiej Galii, ale liczącą potęgą stali się dopiero pod koniec V w. pod rządami Chlodwiga z rodu Merowingów, który zdołał zjednoczyć wszystkich Franków i podporządkować sobie całą Galię.
Utworzone przez Merowingów państwo miało charakter patrymonialny. Cała władza skoncentrowana była w ręku króla, który traktował państwo jako swoją własność. Król swoją pozycję zawdzięczał nieustannym wojnom zaborczym, które zapewniały mu stałe dowództwo nad wojskiem. Ważną rolę odegrało przyjęcie przez Chlodwika w 496 r. chrztu w obrządku katolickim. Jako współwyznawcy Frankowie byli lepiej przyjmowani przez ludność galo-rzymską niż inne plemiona barbarzyńskie, wyznające w większości arianizm.
Podstawą materialną funkcjonowania monarchii była stale powiększana zdobyczami wojennymi domena królewska. Ludność zobowiązana była również do świadczenia danin i posług. Daniny uiszczane były w produktach rolnych, natomiast posługi były robociznami na rzecz panującego. Uzupełnieniem były podatki pośrednie w postaci ceł i myt.
Stworzone przez Merowingów państwo miało poważne problemy wewnętrzne. Było przede wszystkim niejednolite pod względem etnicznym. Zwłaszcza na południu dominował wyżej cywilizowany żywioł galo-rzymski. Trzeba było wielu lat i konsekwentnie prowadzonej polityki państwa, żeby doprowadzić do ostatecznej integracji ludności od dawna tutaj osiadłej z napływowymi Frankami.
Poważne trudności wynikały również z obowiązującego wśród Franków skodyfikowanego za Chlodwiga prawa zwyczajowego, które zobowiązywało władcę do podziału państwa między wszystkich synów. Prowadziło to do częstych walk w ramach dynastii, wykorzystywanych dla swoich celów przez rosnącą w siłę arystokrację.
Zdobycie władzy przez Karolingów i utworzenie Państwa Kościelnego
Dla dynastii Merowingów szczególnie kryzysowy okazał się VII wiek. Zwalczając się wzajemnie, ulegali coraz głębszej degeneracji. Nazywano ich królami gnuśnymi.
Rosło natomiast znaczenie urzędników państwowych nazywanych majordomami. Pepin z Heristalu zdołał skupić w swoim ręku władzę majordoma na obszarze całego państwa. Tę pozycję wzmocnił jeszcze bardziej Karol Młot, od którego imienia cała dynastia przyjmie nazwę Karolingów. Swoją nadzwyczajną pozycję Karol zawdzięczał zwycięstwu odniesionemu nad Arabami pod Poitiers (czyt. płatje) w 732 r. Jego realna władza wzrosła do tego stopnia, że mógł samodzielnie decydować o polityce zagranicznej i wewnętrznej państwa, a nawet traktować je jako swoje dziedzictwo.
O ostatecznym upadku Merowingów zadecydował następca Karola Młota – Pepin Krótki, który w 751 na zjeździe panów frankijskich dokonał detronizacji ostatniego z Merowingów i sam przyjął tytuł króla Franków. Wkrótce akt ten uzyskał aprobatę papiestwa, co zmniejszało przykre dla króla wrażenie, że władza Karolingów ma charakter elekcyjny i pochodzi od możnych.
Poparcie udzielone Pepinowi przez papieża wynikało z sytuacji politycznej, w jakiej znalazł się Rzym. Otóż jego bezpieczeństwu zagrażali od północy Longobardowie. Papież udzielając swojego poparcia liczył na pomoc militarną i rzeczywiście ją otrzymał. Pepin pokonał w dwóch kampaniach Longobardów, a na odebranych im terenach założył Państwo Kościelne, w którym władzę świecką sprawować miał papież.
Państwo Karolingów
Podboje. Wielkie pasmo sukcesów militarnych Karolingów zainicjował Karol Młot świetnym zwycięstwem pod Poitiers. Tradycje walki z Arabami kontynuował Karol Wielki. Nie zawsze były to wojny zwycięskie – o jednej z cięższych klęsk mówi słynna Pieśń o Rolandzie. Ostateczne zwycięstwo należało jednak do Karola Wielkiego, który przekroczył Pireneje i po ich południowej stronie założył Marchię Hiszpańską. Wkrótce do państwa Franków przyłączona została Akwitania. Najpoważniejszym przeciwnikiem na południu pozostawali jednak nadal Longobardowie, którzy ponownie zaatakowali Rzym. Spowodowało to interwencję Karola, która tym razem zakończyła się całkowitą klęską Longobardów i wcieleniem ich ziem do państwa Franków.
Równolegle pod hasłami chrystianizacji Karol Wielki prowadził wojny z federacją plemion saskich. Na tym froncie walki toczyły się z przerwami aż 30 lat i doprowadziły do wyludnienia i ogromnych zniszczeń obszarów leżących między Renem a Łabą.
Kolejną ofiarą stali się Awarowie. Pokonani, musieli pogodzić się z utratą na rzecz Karola Wielkiego większości swych ziem. Frankowie odzyskali również panowanie nad Bawarią. Ponadto rozciągnęli swoje wpływy na Słowian Połabskich i Czechów.
Wszystkie te sukcesy militarne były możliwe dzięki reformie wojskowej, przeprowadzonej przez Karola Młota. Polegała ona przede wszystkim na zastąpieniu piechoty chłopskiej oddziałami lekkiej i ciężkiej kawalerii. W oddziałach tych walczyli wojownicy, którzy za swoją służbę otrzymywali ziemię. Uzbrojeni byli w pancerze łuskowe i niewielkie okrągłe tarcze. Bronią zaczepną były kopie i miecze, a czasem również łuki. Pieśń o Rolandzie jest świadectwem rodzącego się etosu rycerskiego.
Organizacja państwa. Pod względem organizacyjnym państwo kształtowało się od początku swego istnienia. Przyjęte rozwiązania wymagały jednak ciągłego dostosowywania do nowych warunków. Stąd państwa Franków swój ostateczny kształt polityczny i administracyjny uzyskało za panowania Karola Wielkiego.
Najwyższa władza należała do monarchy. Sprawował ją przy pomocy podlegających mu urzędników. Do najważniejszych należeli urzędnicy dworscy: zarządzający dworem seneszal oraz kanclerz, który kierował pracą referendarzy i notariuszy. Kancelaria stopniowo stawała się głównym ośrodkiem zarządzania państwa, stąd ciągle wzrastała rola jej przełożonego. W sprawach sądowych panujący wyręczał się urzędem palatyna. Niżsi rangą urzędnicy dbali o zaspokojenie potrzeb dworu. Należał do nich stolnik, który zajmował się jadalnią królewską oraz cześnik i komornik, do obowiązków których należało zapewnienie zapasów trunków i żywności. Stajniami królewskimi zawiadywał koniuszy.
Zarząd terytorialny państwa opierał się na okręgach nazywanych hrabstwami. Na ich czele stali powoływani i odwoływani przez władcę hrabiowie. Z upoważnienia króla w podległym sobie okręgu wykonywali władzę administracyjną, cywilną i wojskową. Spełniali również funkcje skarbowe i sądownicze.
W celu zapewnienia bezpieczeństwa terenom przygranicznym w obszarach szczególnego zagrożenia tworzono marchie. Stojący na ich czele margrabiowie otrzymywali szerszy zakres kompetencji wojskowych, dzięki którym mogli skuteczniej przeciwdziałać ewentualnemu niebezpieczeństwu.
Wynagrodzeniem urzędników były dochody z ziem zwanych beneficjami, które nadawał im monarcha. Mieli również prawo do 1/3 opłat i grzywien sądowych.
Administracja była pod stałą kontrolą. Sprawowali ją specjalnie do tego celu powołani inspektorzy. Kontrolę nad pracą urzędników sprawował również osobiście władca, który wprawdzie miał swoją siedzibę w Akwizgranie, ale większość czasu spędzał na podróżach po kraju. Wynikało to nie tyle z temperamentu Karola Wielkiego, co ze względów organizacyjnych. Podczas tych podróży król i jego dwór konsumowali zapasy gromadzone dla nich w ośrodkach administracyjnych.
Koronacja cesarska. Koronacja cesarska była dla Karola Wielkiego pewnym zaskoczeniem. Doszło do niej 25 XII 800 roku podczas wyprawy, jaką podjął do Rzymu w obronie papieża Leona III, którego pontyfikat zagrożony był przez spiskowców. Okoliczności i sposób przeprowadzenia koronacji zdawały się sugerować, że papież jest upoważniony do zwierzchnictwa nad władzą świecką cesarza, a zwłaszcza do dysponowania koroną cesarską. Było to całkowicie sprzeczne z koncepcją Alkuina, który reprezentował interesy Karola Wielkiego. Głosił on, że władza Karola pochodzi od Boga i to na nim spoczywa odpowiedzialność za losy chrześcijaństwa. Papiestwo powinno go w tym wspierać. Spór o władzę między Kościołem a cesarstwem będzie się w przyszłości odnawiał.
Koronację cesarską Karola Wielkiego z niezadowoleniem przyjęto w Bizancjum, które w dalszym ciągu pretendowało do wyłączności w zakresie władzy świeckiej w całym chrześcijaństwie. Dopiero 12 lat po koronacji w wyniku przegranej wojny Cesarstwo Wschodnie uznało równorzędność odnowionego cesarstwa na Zachodzie.
Podział państwa Karola Wielkiego. Po śmierci Karola Wielkiego (814 r.) cesarzem został jego syn Ludwik Pobożny. Już za jego panowania dochodziło do konfliktów na tle następstwa tronu. Żeby je rozstrzygnąć, wydał rozporządzenie, na podstawie którego cesarzem miał zostać jego najstarszy syn Lotar, a pozostali mieli otrzymać wydzielone dzielnice, w których mieli rządzić jako regenci.
Po śmierci Ludwika spór między braćmi rozgorzał na nowo. Pojawiły się dwie wykluczające się tendencje: jedna zmierzała do zachowania niepodzielnego państwa, a druga widziała swój interes w podziale państwa na części. Tak więc zarówno Lotar, który chciał całej władzy dla siebie, jak i jego bracia, domagający się dzielnic, mogli liczyć na jakieś poparcie społeczne.
W związku z tym, że działania zbrojne nie doprowadziły do ostatecznego rozstrzygnięcia, bracia podpisali w 843 r. w Verdun (czyt. werdę) słynny traktat dzielący monarchię Karola Wielkiego na trzy części: Ludwik Niemiecki otrzymał obszary na wschód od Renu, Karol Łysy obszary na położone na zachód od Rodanu i Mozy, a Lotar pas środkowy i tytuł cesarski.
Podział ten okazał się trwały. Zdecydowały o tym różnice etniczne, kulturalne i obyczajowe między poszczególnymi częściami państwa Karola Wielkiego. Podział dokonany w Verdun w dużym stopniu pokrywał się z tymi czynnikami i stał się podstawą do wykształcenia się państw narodowych.
Rozwój kultury
Wędrówki ludów i wyniszczające wojny w okresie poprzedzającym upadek cesarstwa zachodniego przyniosły regres gospodarczy i upadek kultury. Pod rządami plemion germańskich, które znajdowały się na nieporównanie niższym poziomie rozwoju, traciły znaczenie te ośrodki kultury, które przetrwały okres wojen. Wysoko cywilizowana ludność galo-rzymska ulegała procesowi barbaryzacji, czemu sprzyjał upadek szkolnictwa. Wrogie stosunki z Bizancjum i światem islamskim odcięły ludność germańską od wpływów rozkwitających centrów kulturalnych wschodniej części Morza Śródziemnego.
Tym negatywnym zjawiskom starał się przeciwdziałać Karol Wielki. W tym celu zainicjował wielką reformę oświaty, polegająca na rozbudowie sieci szkół klasztornych i katedralnych, przywróceniu znajomości łaciny i ujednoliceniu programów. Specjalne zadanie przygotowanie kadr dla aparatu państwowego przypadło w udziale szkole pałacowej, gdzie kształcili się dworzanie i przyszli urzędnicy. Wprowadzeniem w życie tych planów zajął się były rektor szkoły katedralnej w Yorku Alkuin.
Alkuin opracował dwustopniowy program nauczania. W ramach stopnia niższego – tzw. trivium, nauczano gramatyki łacińskiej, retoryki i dialektyki. Ukończenie kursu trivium otwierało drogę do kontynuowania nauki na drugim poziomie quadrivium, w skład którego wchodziła arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.
Palącym problem stała się potrzeba szybkiego zwiększenia ilości dostępnych tekstów. Służyły temu licznie powoływane skryptoria, tworzone najczęściej przy klasztorach, w których powstawały kopie dzieł antycznych oraz nowszej literatury religijnej. Skrybowie posługiwali się nowym wzorem pisma – tak zwaną minuskułą karolińską, ładniejszą i bardziej czytelną od stosowanej do tej pory kursywy merowińskiej.
W czasach Karola Wielkiego pojawia się również pewne ożywienie w dziedzinie budownictwa. W oparciu o wzorce włoskie rozwija się kilka typów kościołów. Najczęściej budowane są na planie bazylik z apsydami i wieżami w fasadzie zachodniej. Najważniejszą budowlą architektury karolińskiej jest jednak katedra w Akwizgranie. Kościół ten miał charakter kaplicy pałacowej i połączony był za pomocą krużganków z zespołem pałacowym, w skład którego wchodziły pomieszczenia mieszkalne, reprezentacyjne i gospodarcze.
Wśród dzieł plastycznych wyróżnia się malarstwo miniaturowe, czyli iluminacje zdobiące rękopisy. Zarówno w malarstwie miniaturowym, jak i w malarskiej dekoracji pomieszczeń dominuje tematyka religijna. Znacznie mniejszą rolę odgrywa rzeźba, świetnie natomiast rozwija się sztuka złotnicza, bardzo zróżnicowana pod względem form.