Dodaj tę stronę do ulubionych i odwiedzaj ją częściej!!!

 

1. 4. Kształtowanie się społeczeństwa feudalnego

Społeczeństwo frankijskie za Merowingów

Osiedlenie się Franków w Galii spowodowało zetknięcie się dwóch światów rządzących się zupełnie innymi prawami. Współistnienie pogrążającej się w kryzysie, ale stojącej na znacznie wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego ludności galo-rzymskiej i napływowych germańskich Franków prowadziło nieuchronnie do ich integracji. Zaczęła się ona w ramach cesarstwa zachodniego, a pogłębiła w okresie kształtowania państwa Franków.

Ludność romańska. Pod koniec istnienia cesarstwa zachodniego proces odchodzenia od gospodarki towarowo-pieniężnej i przechodzenia do gospodarki naturalnej pogłębiał się coraz bardziej. Latyfundyści, dążąc do samowystarczalności swoich majątków, rozbudowywali własne zakłady i warsztaty rzemieślnicze. W warunkach dramatycznego zawężania się rynku zbytu upadały miasta, dla których produkcja rzemieślnicza była warunkiem prawidłowego funkcjonowania. Większe szanse na przetrwanie miały te miasta, które pełniły rolę ośrodków administracji i kultu religijnego.

Warstwa drobnych rolników stopniowo zanikała. Potężni latyfundyści gospodarowali na swoich majątkach przy pomocy niewolników, ale system ten wypierany był stopniowo przez efektywniejszy kolonat, zwłaszcza że od IV w. kolonowie byli przywiązani do ziemi i nie mogli jej opuścić bez zgody jej właściciela. Stopniowo zacierała się różnica między kolonami a niewolnikami osadzanymi na samodzielnych gospodarstwach rolnych.

Frankowie. Plemiona Franków, osiedlając się w Galii, posiadały jeszcze strukturę rodową. Pod wpływem zromanizowanych mieszkańców Galii z koczowników przeistoczyli się w osiadłych rolników. Stare więzi krwi zaczęły ustępować związkom sąsiedztwa, opierającym się na wspólnym posiadaniu i uprawie ziemi. Dalsze przekształcenia społeczne spowodowały, że i ta wspólnota terytorialna zaczęła się rozkładać, ponieważ jej członkowie stopniowo usamodzielniali się i przechodzili do gospodarki indywidualnej.

Procesowi temu towarzyszyło różnicowanie się majątkowe Franków. Już w momencie dzielenia wspólnie do tej pory uprawianej ziemi dochodziło do faworyzowania dawnych naczelników rodowych i wodzów plemiennych.  Najważniejszym jednak czynnikiem różnicującym ekonomicznie wolnych członków wspólnot wiejskich były wojny. W ich wyniku królowie zawłaszczali cesarskie domeny, konfiskowali prywatne latyfundia i zagospodarowywali pustkowia. Częścią tych dóbr obdarowywali zasłużonych dla siebie ludzi i instytucje kościelne, rozpoczynając w ten sposób rozwój wielkiej własności ziemskiej.

W średniowieczu każdą wielką własność ziemską nazywano feudum. Od tej nazwy zarówno indywidualnych ludzi, jak i całe instytucje, w których posiadaniu były takie majątki, zaczęto nazywać feudałami. Od niej również swoją nazwę przyjęła cała formacja społeczno-gospodarcza.

 

Gospodarka feudalna

W warunkach gospodarki naturalnej ziemia była podstawowym źródłem bogactwa. Z tego też powodu stanowiła najbardziej pożądaną formę wynagrodzenia za służbę. Otrzymywali ją urzędnicy jako honorarium za pracę. Ziemia stanowiła  również uposażenie żołnierzy i instytucji kościelnych. Taką formę nadania ziemi nazywamy beneficjum. Beneficja początkowo nadawane były na czas służby. Wkrótce jednak ich posiadacze zapewnili sobie prawo ich dziedziczenia.

Beneficja nie były jedynym źródłem ziemi. Wkrótce jednym z najpoważniejszych sposobów powiększania wielkiej własności stało się wchłanianie słabszych gospodarstw chłopskich. Często działo się tak w wyniku zadłużenia drobnych rolników.   Dochodziło do niego na skutek klęsk żywiołowych, nieurodzaju, albo zaniedbania prac  polowych przez chłopa, który musiał odbywać służbę wojskową. Nierzadko stosowano zwykłą przemoc wobec słabszego sąsiada.

Dzięki Kościołowi rozpowszechniła się tak zwana prekaria. Polegała ona na przekazaniu zainteresowanemu rolnikowi ziemi w zamian za czynsz lub robociznę. Czasami chłopi, szukając w poczuciu zagrożenia możnych protektorów, oddawali swoją ziemię feudałowi. Otrzymywali ją z powrotem w tej samej wielkości lub trochę powiększone, ale już tylko w użytkowanie.

Właściciele wielkich posiadłości zaczęli wkrótce zabiegać o udzielenie im przywileju nazywanego immunitetem. Na jego mocy władca rezygnował ze swoich uprawnień na rzecz właściciela ziemi. Jeśli rezygnował z danin i posług, to mówimy o immunitecie ekonomicznym. Immunitet sądowy natomiast wyłączał ludność zamieszkującą immunizowaną ziemię spod kompetencji sądów państwowych, a oddawał ją pod władzę sądową właściciela ziemi. Immunitet mógł być częściowy lub pełen. Konflikty w ramach dynastii sprzyjały rozpowszechnianiu się nadań ziemi i przywilejów, ponieważ feudałowie właśnie nimi kazali sobie płacić za poparcie w walce o władzę.

Dzięki przywilejom immunitetowym właściciele wielkich włości przejmowali znaczną część władzy państwowej nad ludnością zamieszkującą ich dobra. Związek między tą ludnością a królem i jego urzędnikami ulegał stopniowemu rozluźnieniu aż do całkowitego zaniku. W ten sposób formowało się władztwo gruntowe panów, którzy w immunizowanych dobrach mogli  ułożyć sobie stosunki z chłopami na zupełnie nowych zasadach.

W ten sposób kształtował się nowy porządek społeczny na wsi, zgodnie z którym pan posiadał prawo własności zwierzchniej do ziemi, natomiast chłop tylko własność użytkową. Z tego powodu zobowiązany był do świadczenia renty feudalnej. Pierwotnie uiszczał ją w naturze lub robociźnie, a w miarę rozpowszechniania się pieniądza – również w formie czynszu. Stopniowo zanikały różnice między osadzonymi na wydzielonych gospodarstwach niewolnikami, kolonami, wolnymi dzierżawcami i chłopami poddanymi i kształtowała się stosunkowo jednolita warstwa ludności poddańczej.

 

Feudalizm jako ustrój społeczno-polityczny

Feudalizm jako ustrój społeczno-polityczny rozpowszechnił się na skutek niewydolności państwa wczesnofeudalnego, które nie było w  stanie zapewnić pełnego bezpieczeństwa swoim poddanym. Feudałowie zaczęli w związku z tym wchodzić we wzajemne związki, nazywane obecnie stosunkami lennymi. W takim związku uczestniczył usytuowany wyżej w hierarchii senior i podlegający mu wasal.

Obowiązki obu stron regulowało prawo lenne. Wasal ze swej strony zobowiązywał się do auxilium (pomocy) i consilium (rady). Auxilium polegało przede wszystkim na pełnieniu służby wojskowej na rzecz seniora. Pomoc materialna ograniczona była do zwyczajowych subsydiów przy okazji pasowania najstarszego syna seniora na rycerza, ślubu najstarszej córki, udziału seniora w wyprawie krzyżowej oraz w wypadku dostania się seniora do niewoli. Senior nadawał wasalowi w posiadanie ziemię, którą w tym wypadku nazywano lennem, oraz zapewniał mu bezpieczeństwo. Lenno stanowiło dla wasala materialną podstawę, pozwalającą mu na pokrycie kosztów służby wojskowej.

Kontrakt lenny zwierano podczas uroczystego hołdu lennego, w wyniku którego wchodziła w życie umowa lenna (tzw. komendacja).  Hołd polegał na złożeniu w pozycji klęczącej przysięgi wierności. Po nim następowała ceremonia inwestytury, czyli przekazania wasalowi dóbr lennych, czego symbolem było wręczenie mu przez seniora proporca, a wasalowi duchownemu – pastorału.

Wasale i seniorzy uszeregowani byli według hierarchii feudalnej. Najniżej usytuowani byli rycerze, których nie stać było na posiadanie własnych wasali. Ponad nimi usytuowani byli dysponujący pocztem własnych wasali i posiadający własny, baronowie. Wyżej od nich plasowali się hrabiowie i książęta. Najczęściej byli to dawni dygnitarze frankońscy, którzy przekształcili się  z urzędników lokalnych w lenników. Do hierarchii feudalnej należeli również wyżsi duchowni. Na czele drabiny feudalnej stał król, który jako suzeren nie posiadał nad sobą seniorów. Niestety nie miał również zbyt dużej władzy nad swoimi poddanymi, ponieważ osłabiała ją stosowana w państwie Franków i państwach, które powstały po jego rozpadzie zasada: wasal mego wasala nie jest moim wasalem.

Hierarchia lenna w praktyce zastąpiła dawną lokalną administrację państwa, stając się przyczyną dezintegracji i decentralizacji państwa, która ostatecznie doprowadziła do rozdrobnienia feudalnego. Ponadto wielu wasali, dążąc do skupienia w swoim ręku dużych obszarów, wchodziło w stosunek lenny z wieloma, czasem zwalczającymi się wzajemnie seniorami, co pogłębiało chaos i anarchię. Symbolem epoki stały się wojny feudalne, którym usiłował przeciwdziałać Kościół, wprowadzając tak zwany pokój Boży.