1. 8. Początki państw słowiańskich

Rozmieszczenie plemion słowiańskich

Po raz pierwszy nazwa Słowianie pojawia się w źródłach w VI w. n.e. Informacji na ich temat dostarczają autorzy bizantyjscy, arabscy i germańscy.

Jeszcze w 1 połowie I tysiąclecia Słowianie stanowili wspólnotę językową i kulturową.  Osadnictwo słowiańskie już w V wieku dotarło na zachodzie do Połabia, gdzie zostało powstrzymane przez plemiona germańskie, natomiast na południu osiągnęło Dunaj, który przekroczyło po wycofaniu się Hunów.

W wyniku tej migracji, jak również na skutek przemarszu przez ich terytoria ludów celtyckich i germańskich, doszło do podziału Słowian. Najpierw ulegli rozbiciu na grupę zachodnią i wschodnią, a po okresie wzmożonej migracji w kierunku Półwyspu Bałkańskiego – południową.

Słowianie zachodni zajmowali tereny od Bugu po Łabę, Soławę i Las Czeski. Słowianie wschodni zasiedlili obszary na wschód od Bugu, a południowi tereny położone na południe od Karpat i Alp.

Społeczeństwo Słowian

W okresie poprzedzającym powstanie państw stosunki społeczne wśród Słowian kształto­wały się na zasadzie pokrewieństwa. Obok podstawowej komórki społecznej – rodziny, istniał ród, który stanowił wspólnie gospodarujący zespół produkcyjny. Rozpad ustroju rodowe­go związany jest z rozpowszechnieniem rolnictwa ornego i indywidualnej własności ziemi.  W nowej sytuacji gospodarczej współdziałanie członków rodu przy uprawie roli stało się zbędne. Podstawową jednostką w rolnictwie stało się gospodarstwo rodzin­ne. Zanikająca struktura rodowa była stopniowo zastępowana wspólnotą sąsiedzką (terytorialną) zwaną opolem.

Sąsiednie rody pozostawały ze sobą w luźnych związkach, tworząc plemiona. O najważniejszych sprawach wspólnoty decydowało zgromadzenie jej członków, czyli wiec. W czasie wojny na czele wojska stał wódz zwany księciem. W decyzjach swych opierał się na starszyźnie plemiennej złożonej prawdopodobnie z naczelników rodów. W czasie wojen formowała się wokół wodza drużyna. Gdy okres wojen się przedłużał, drużyna prze­kształcała się w grupę zawodowych wojowni­ków, popierających agresywną poli­tykę wobec sąsiadów. Wzmacniało to pozycję księcia, który usiłował przedłużyć swoją władzę również na czas pokoju. System taki  w literaturze nazywany jest często demokracją wojenną.

Gospodarka Słowian

Najstarsze formy rolnictwa to kopieniactwo i gospodarka żarowa. Obie formy współistniały ze sobą, a ich stosowanie było uzależnione od warunków glebowych. Kopieniactwo polegało na spulchnianiu gruntu prostymi narzędziami – najczęściej motykami. Stosowane było głównie na obszarach lasostepu. Natomiast obszary silniej zalesione uprawiane były techniką żarową, polegającą na wypalaniu obszarów przeznaczonych pod uprawę. W ten sposób pozyskane grunty uprawiano aż do wyjałowienia ziemi, poczym przenoszono się na nowe obszary.

Nowocześniejszą formą uprawy ziemi była gospodarka przemienno-odłogowa. Polegała ona na tym, że po wyeksploatowaniu  jednego pola przenoszono  uprawę na tereny sąsiednie i wracano do pierwszego, gdy odzyskał on naturalną urodzajność. Zastosowanie jej było poprzedzone rozpowszechnieniem radła – narzędzia służącego do orki. Przy użyciu radła można było spulchnić jedynie górne warstwy ziemi. Żeby uzyskać pożądany efekt, trzeba było orać pole kilka razy w różnych kierunkach.

Uprawiano przede wszystkim zboża: proso, żyto, pszenicę, jęczmień. Oprócz tego popularne były jarzyny, zwłaszcza rzepa i kapusta. Oprócz uprawy rozwijała się hodowla bydła, świń i owiec. W dalszym ciągu zbierano jagody i grzyby, łowiono ryby i polowano na zwierzynę leśną. Popularne było dające miód bartnictwo.

Słowianie zaspokajali wszystkie swoich potrzeb wyrobami własnej produkcji i dążyli do samowystarczalności. Stąd takie dziedziny rzemiosła jak tkactwo, stolarka itp. miały charakter domowy. Taki system ekonomiczny nazywamy gospodarką naturalną. 

Wierzenia religijne Słowian

Słowianie przed przyjęciem chrześcijaństwa oddawali cześć siłom przyrody. Najważniejszy był kult słońca, które czczone było w całej Słowiańszczyźnie pod postacią Swarożyca. Ogólnosłowiańskim bogiem piorunów i niebios był Perun. Słowianie czcili również drzewa, gaje, kamienie i góry. Niezrozumiałe dla siebie zjawiska tłumaczyli działaniem przerażających sił nadprzyrodzonych. Starali się im przeciwdziałać przy pomocy czarów, zaklęć i amuletów.

Kult bóstw sprawowano w świątyniach, na wydzielo­nych placach kultu z posągami bogów stojącymi pod gołym niebem, na świętych górach, w gajach i nad wodami. W najważniejszych świątyniach plemion Słowian nad­bałtyckich istniały wyro­cznie.

Bóstwa przedstawiane były w postaci posągów wykonanych z drewniana lub kamienia. U Słowian zachodnich miały kształt antropomorficzny, często były wielogłowe lub wielotwarzowe.

Wierzono w istnienie świata pozagrobowego, ale wyobrażenie życia pozagrobowego było przygnębiające. Zwłoki zmarłych palono, a prochy grzebano w grobach lub kurhanach. Na ceremonię pogrzebową składały się igrzyska i stypa.  Żeby uchronić się przed  złośliwościami ze strony zmarłych, składano im dary w postaci posiłków i napojów. Dwukrotnie w ciągu roku obchodzono święto zmarłych, w czasie którego odwiedzano groby.

Pierwsze państwa słowiańskie

Tworzenie się trwalszych wspólnot, obejmujących po kilka plemion, odbywało się zazwyczaj na drodze podboju wewnętrznego. Polegało to na tym, że jedno z plemion narzucało swoje zwierzchnictwo sąsiednim, tworząc w ten sposób zalążek państwa.

Państwo Samona. W VII wieku w wyniku powstania zbrojnego, które wybuchło przeciw dominacji Awarów, utworzone zostało państwo, na czele którego stanął frankijski kupiec Samo. Jest to pierwsze państwo słowiańskie typu patrymonialnego. Jego ośrodkiem były Morawy, ale wkrótce powiększyło się o obszary leżące nad środkowym Dunajem i górną Łabą. Śmierć Samona doprowadziła do zaburzeń wewnętrznych i rozpadu państwa.

Państwo bułgarskie powstało na Bałkanach w wyniku podbicia Słowian Południowych przez tak zwanych Protobułgarów – ludu pochodzenia tureckiego. W wyniku zlania się tych dwóch elementów wykształcili się mówiący językiem słowiańskim Bułgarzy. Państwo bułgarskie powstało około 680 r. W VIII i IX wieku rozprzestrzeniło się aż po dolny Dniestr, przyłączyło również obszar między Cisą a Dunajem. Po zdobyciu Tracji, Macedonii i północnej Grecji Bułgaria stała się największą potęgą na Półwyspie Bałkańskim, a jej władca przyjął tytuł cara. Bułgarzy przyjęli chrzest w obrządku wschodnim  w 865 roku.

Państwo Wielkomorawskie. W IX wieku na ziemiach, które przedtem wchodziły w skład państwa Samona, powstało państwo Wielkomorawskie ze stolicą w Welehradzie.

Jeden z pierwszych jego władców – Rościsław, chcąc uniknąć uzależnienia się od feudałów niemieckich, poprosił cesarza bizantyjskiego o pomoc w chrystianizacji kraju. Misję tę powierzono misjonarzom znającym język słowiański – Metodemu i Konstantemu (później jako zakonnik przyjmie imię Cyryla). Bracia opracowali alfabet dostosowany do potrzeb języka słowiańskiego – tak zwaną głagolicę i dokonali przekładu Pisma Świętego i ksiąg liturgicznych na język słowiański.

Wprowadzenie języka słowiańskiego do nabożeństw stało się przyczyną oskarżeń o herezję. Mimo ciągle ponawianych ataków Metody został arcybiskupem morawskim i funkcję tę pełnił do śmierci. Jego uczniowie jednak spotkali się z wrogością nie tylko papiestwa, ale również jednego z najwybitniejszych władców wielkomorawskich – Świętopełka. Zostali wypędzeni przez niego  z Moraw a sprawowanie liturgii w języku słowiańskim zostało zabronione. Praca Metodego i Konstantego nad alfabetem nie poszła jednak na marne. Ich uczniowie zmodyfikowali go, tworząc tak zwaną cyrylicę.

Państwo Wielkomorawskie szczyt swojego rozwoju terytorialnego osiągnęło za panowania wspomnianego już Świętopełka. W jego granicach znalazły się wtedy ziemie czeskie, słowackie, łużyckie, a zapewne również terytorium późniejszej Polski południowej. Upadło pod naporem Węgrów w pierwszych latach X wieku.

Czechy swój byt państwowy rozpoczęli po upadku Państwa Wielkomorawskiego. Państwo powstawało w toku walk między rywalizującymi ze sobą rodami Przemyślidów i Sławnikowiców. Najważniejszym problemem władców czeskich było niebezpieczeństwo niemieckie. Przeciwstawiali się mu skutecznie do połowy X wieku. Bolesław I musiał jednak uznać zwierzchność cesarza Ottona I Wielkiego. Od tego momentu Czechy znalazły się w ścisłym związku politycznym z Niemcami. Najpierw popadły w zależność trybutarną (płaciły trybut świadczący o politycznej zależności), a później stały się lennikiem i weszły w skład Rzeszy Niemieckiej.

Zależność od Niemiec znalazła swoje odzwierciedlenie również w organizacji kościelnej. Czechy posiadały wprawdzie dwa biskupstwa, ale z braku własnej metropolii podlegały one zwierzchnictwu arcybiskupstwa mogunckiego.

Ruś Kijowska. Ośrodkiem państwa ruskiego były obszary położone nad środkowym Dnieprem. W IX wieku do szczególnego znaczenia doszły dwa ośrodki: leżący nad Dnieprem Kijów i Nowogród Wielki, położony nad jeziorem Ilmeń. Obydwa ośrodki opanowane zostały przez wojowników skandynawskich – tak zwanych Waregów. Kijów zdobyty został około 882 r. Datę tę uważa się za narodziny Rusi Kijowskiej. Państwo to rządzone było przez normańską dynastię  Rurykowiczów, która bardzo szybko ulegała procesowi slawizacji.

Do największej potęgi politycznej Ruś Kijowska doszła za panowania  Włodzimierza Wielkiego. Dzięki dokonanym wcześniej podbojom stała się największym i najsilniejszym państwem słowiańskim. Jednak wraz z rozwojem wielkiej własności feudalnej pojawiły się siły odśrodkowe, zmierzające do osłabienia władzy księcia. Pod ich naporem Jarosław Mądry w 1054 roku podzielił państwo między synów, ustanawiając jednak stanowisko księcia zwierzchniego. Księciem tym, zgodnie z zasadą senioratu (starszeństwa) miał być najstarszy spośród Rurykowiczów. Wkrótce doszło jednak do walk między książętami w wyniku których poszczególne księstwa stały się faktycznie niezależnymi państwami.

Włodzimierz Wielki zdecydował się w 988 roku przyjąć chrześcijaństwo z Bizancjum, z którym Ruś utrzymywała ożywione kontakty handlowe. W ten sposób Ruś Kijowska znalazła się w strefie wpływów kultury bizantyjskiej. Za przykładem Bułgarów Ruś wprowadziła obrządek słowiański. Przyczyniło się to do rozwoju piśmiennictwa na Rusi.