2. 4.Między jednością a rozbiciem
Odnowienie królestwa
Po śmierci Kazimierza Odnowiciela w 1058 r. państwo składające się z Wielkopolski, Małopolski, Śląska, Mazowsza i Kujaw objął we władanie jego starszy syn – Bolesław którego wyróżnia się zamiennie stosowanymi przydomkami Szczodrego lub Śmiałego.
Książę początkowo prowadził bardzo ostrożną politykę, ale wkrótce, włączając się w politykę otaczających go monarchii, nawiązał do tradycji Bolesława Chrobrego. Prowadzona przez niego polityka zagraniczna miała zdecydowanie antycesarski charakter.
Problemy dynastyczne na Węgrzech i Rusi skłaniały do interwencji, ponieważ pozwalały osadzać na ich tronach przychylnych sobie władców. W warunkach monarchii wczesnofeudalnych było to zjawisko powszechne. Rysem charakterystycznym jednak było konsekwentne popieranie przeciwników Henryka IV.
W stosunkach z Czechami najważniejszą rolę odgrywał sporny Śląsk, z którego Bolesław Śmiały przestał płacić trybut. Stosunki z południowym sąsiadem, który był lennikiem cesarskim, przebiegały pod znakiem licznych wojen.
Powoli w Europie Środkowej zaczęła kształtować się konfiguracja sojuszy, wśród których stosunkowo dużą stabilnością cieszył się związek Polski z Węgrami i Czech z cesarstwem. Wkrótce na sytuację w Europie w zasadniczy sposób zaczął oddziaływać konflikt papiesko-cesarski o panowanie nad światem. W zaistniałej sytuacji, dla Polski, która usiłowała wyemancypować się spod kurateli cesarstwa, naturalnym sojusznikiem był Grzegorz VII.
Opowiedzenie się po stronie obozu gregoriańskiego wytyczyło kierunki polityki zagranicznej Bolesława Śmiałego. Oznaczało to popieranie na Węgrzech i Rusi tych pretendentów do tronu, którzy popierali politykę papieża, a w czasie antycesarskiego buntu feudałów niemieckich, wspieranie przeciwników Henryka IV.
Bolesław Szczodry poparł również reformę Kościoła w Polsce, wzmacniającą go pod względem organizacyjnym. Jego zasługą było jednak przede wszystkim odbudowanie prowincji kościelnej ze stolicą w Gnieźnie. Dokonali tego specjalni legaci papiescy, którzy musieli przełamać opór tych hierarchów Kościoła, którzy na tworzeniu nowej organizacji kościelnej tracili. Po reformie metropolia gnieźnieńska składała się z czterech diecezji: krakowskiej, wrocławskiej, poznańskiej i płockiej.
Propapieskiej polityce, a zapewne również chęci zamanifestowania przez Grzegorza VII wyższości władzy papieskiej nad cesarską, Bolesław Śmiały zawdzięcza koronację królewską, która odbyła się w Gnieźnie w 1076 r.
Upadek Bolesława i jego następstwa
Śmierć biskupa Stanisława. Koronacja królewska była momentem szczytowym w biografii politycznej Bolesława Szczodrego. Wspaniale rozwijająca się kariera została nagle przerwana, a momentem zwrotnym był konflikt między biskupem krakowskim Stanisławem a monarchą, który skończył się śmiercią pierwszego i doprowadził do wygania drugiego. Przyczyny konfliktu nie są jasne. Z przekazów źródłowych można się domyślać, że biskup dopuścił się nielojalności lub wręcz zdrady wobec Bolesława, ten zaś wykazał się nadmierną popędliwością w karaniu.
Ze śmiercią biskupa Stanisława w jakiś sposób związany był bunt możnych. Nie można w tej chwili zrekonstruować kolejności wydarzeń i ustalić, które z nich było przyczyną, a które skutkiem. Nie ulega wątpliwości jednak, że pełna sukcesów polityka króla wywoływała w niektórych kręgach niezadowolenie. Być może elity czuły się nadmiernie eksploatowane podczas licznych wojen. Może zwolennicy decentralizacji państwa i osłabienia władzy monarszej niechętnie patrzyli na koronację królewską, wzmacniającą pozycję Bolesława. W każdym razie przeciwnicy musieli być bardzo silni, ponieważ Bolesław zmuszony został do ucieczki na Węgry, skąd już nie wrócił.
Władysław Herman. Władzę po Bolesławie objął jego młodszy brat – Władysław Herman. Osoba biegunowo odmienna od swojego poprzednika. Prowadził politykę uległą nie tylko wobec cesarstwa, które właśnie rosło w siłę po pokonaniu Grzegorza VII, ale również wobec najpotężniejszego przedstawiciela możnowładztwa polskiego – palatyna Sieciecha.
Władysław Herman miał dwóch synów: Zbigniewa i Bolesława. Wkrótce obaj juniorzy stali się atutem w ręku tej grupy możnych, która pozostawała w opozycji w stosunku do księcia i jego palatyna. Nakłonili oni młodych książąt do wystąpienia przeciw ojcu. Efektem tego buntu było wydzielenie dla nich odrębnych dzielnic: Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, a Bolesław Śląsk. W podzielonym państwie jeszcze bardziej uwidoczniły się wpływy Sieciecha, który miał prawo mianować dowódców grodowych.
Wkrótce doszło do wznowienia walk wewnętrznych, podczas których juniorzy w dalszym ciągu solidarnie występowali przeciwko Sieciechowi i popierającemu go ze zdumiewającą konsekwencją Władysławowi. Doprowadziło to do ostatecznej klęski Władysława, który musiał wygnać z kraju Sieciecha, a pozostającą do tej pory w jego ręku część kraju podzielić między synów. Bolesław miał objąć Małopolskę, a Zbigniew Mazowsze wraz z Płockiem, który do tej pory był siedzibą Władysława. To dramatyczne rozdarcie między Władysławem a jego synami zakończyła dopiero w 1102 r. śmierć księcia.
Walka o władzę
Władysław, dzieląc kraj między synów, nie ustanowił żadnej formy starszeństwa miedzy nimi. W wyniku tego powstały dwa równorzędne księstwa: wielkopolsko-mazowieckie Zbigniewa i małopolsko-śląskie Bolesława. Solidarna współpraca braci skończyła się wraz ze śmiercią ojca. Wkrótce doszło do sporu między nimi, a punktem zapalnym okazała się polityka wobec Pomorza, z którym pokojowo chciał współistnieć Zbigniew, a którego podboju chciał Bolesław.
Bolesław zarzucając wrogie mu konszachty Zbigniewa z Czechami, rozpoczął działania wojenne przeciwko bratu. Ich ostatecznym wynikiem było wygnanie w 1108 r. Zbigniewa i ponowne scalenie kraju.
Zbigniew znalazł schronienie najpierw w Czechach, a później w Niemczech. Wobec wyraźnie antycesarskiej polityki Bolesława, właśnie tam mógł szukać sojuszników do walki z nim. Niemiecka wyprawa w obronie praw Zbigniewa do schedy po ojcu wyruszyła w 1109 r. W jej trakcie doszło do legendarnej obrony Głogowa. Dobre rezultaty przyniosły działania partyzanckie (tak zwana wojna szarpana) prowadzone przeciw maszerującym na Wrocław wojskom Henryka V.
Wyprawa Henryka V zakończyła się niepowodzeniem. Nie udało się przywrócić Zbigniewowi dziedzictwa siłą. Dwa lata później Bolesław zgodził się na jego powrót do kraju, ale tutaj kazał go uwięzić i oślepić. Zbigniew wkrótce zmarł. Być może to złamanie danego bratu słowa jest powodem dla którego Bolesław otrzymał przydomek Krzywousty.
Sukcesy i porażki Bolesława
W warunkach państwa wczesnofeudalnego polityka ekspansji była jednym z zasadniczych instrumentów sprawowania władzy. Dla elit wywodzących się z kręgów wojskowych stanowiła okazję zdobycia łupów i podstawę awansu społecznego. W celu zdobycia wystarczającego poparcia, musiał realizować ją również Bolesław Krzywousty. Dla Krzywoustego kierunkiem takiej ekspansji mogło być tylko bogate Pomorze. Początkowo organizował wyprawy o charakterze łupieżczym, a po pokonaniu Zbigniewa, przystąpił do trwałego podboju.
W pierwszej kolejności zaatakował Pomorze Gdańskie. Zdobył je w toku uporczywych walk do 1119 r., poczym skierował się przeciwko Pomorzu Zachodniemu, rządzonemu przez Warcisława I z rodu Gryfitów. Ostateczne zakończenie walk nastąpiło w 1123 roku. Warcisław uznał się za lennika Bolesława Krzywoustego i z tego tytułu zobowiązał się do płacenia rocznego trybutu i pomocy wojskowej. Zgodził się również na zorganizowanie przez Bolesława akcji chrystianizacyjnej Pomorza. Akcja misyjna Bolesława na Pomorzu spotkała się z konkurencją niemiecką.
Na lata rządów Bolesława Krzywoustego przypada również bardzo poważna reorganizacja Kościoła w Polsce. Powstały dwa nowe biskupstwa na Kujawach – w Kruszwicy i Włocławku, które jednak wkrótce zostaną połączone w jedno – włocławskie. Chrystianizacji Pomorza sprzyjać miało powołanie biskupstwa w lubuskiego. Na Pomorzu Zachodnim biskupstwo utworzone zostało po śmierci księcia. Jego pierwotną siedzibą był Wolin, a później Kamień. Biskupstwo to uzyskało tak zwaną egzempcję, czyli zostało wyłączone spod jurysdykcji arcybiskupa gnieźnieńskiego i podlegało bezpośrednio papiestwu.
Ostatnie lata panowania Bolesława przebiegały pod znakiem niepomyślnych zmian w sytuacji międzynarodowej. W sąsiadujących z Polską państwach rządy obejmowali władcy nieprzychylni księciu. Często były to osoby, przeciw którym występował w czasie walki o władzę. Stopniowo więc popadał w izolację polityczną. Przymuszony przez okoliczności w 1135 roku złożył w Merseburgu hołd lenny cesarzowi Lotarowi III. Dzięki starannie dobranym związkom małżeńskim swoich dzieci tuż przed swoją śmiercią zdołał poprawić stosunki z najbliższymi sąsiadami.
Testament Bolesława Krzywoustego
Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 roku. Dla historii Polski jest to data przełomowa. Rozpoczyna bowiem okres rozbicia dzielnicowego, które było następstwem ustawy sukcesyjnej księcia, ale przede wszystkim rezultatem głębokich przemian społecznych, które zaszły w Polsce w okresie ostatniego stulecia.
Zasadniczą dla dalszych wydarzeń zmianą było pojawienie się i wzrost znaczenia możnowładztwa, które swoją dalszą pomyślność wiązało z osłabieniem władzy centralnej i rozdrobnieniem państwa. Stąd konsekwentne popieranie juniorów przeciwko władzy książęcej, które obserwowaliśmy już w czasach Mieszka II, a zwłaszcza za panowania Władysława Hermana.
Celem testamentu Bolesława Krzywoustego było pogodzenie dwóch sprzecznych dążeń – zapewnienia sukcesji wszystkim potomkom władcy przy jednoczesnym zagwarantowaniu jedności politycznej państwa.
W wyniku podziału kraju najstarszy syn Bolesława, Władysław otrzymał Śląsk i ziemię lubuską, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, Mieszko Stary zaś Wielkopolskę. Henryk swoją dzielnicę Sandomierską otrzymał nieco później. Dla Salomei – wdowy po Bolesławie Krzywoustym, przewidziano oprawę w postaci grodów wraz z ich uposażeniem. Ponadto wydzielono dzielnicę senioralną. Jej zasięg terytorialny jest dyskusyjny. W jej skład z całą pewnością wchodziła Małopolska. Wątpliwości natomiast wzbudza przynależność wschodniej Wielkopolski i Kujaw.
Jedność państwu zapewnić miała zgodnie z zasadą pryncypatu osoba princepsa, czyli księcia zwierzchniego. Do jego kompetencji należała polityka zagraniczna, inwestytura biskupów oraz mianowanie kasztelanów w głównych grodach dzielnic młodszych książąt. Podstawą materialną jego władzy miała być dzielnica pryncypacka – z definicji niepodzielna i przechodząca zawsze w całości w ręce princepsa.
Ustawa sukcesyjna wprowadzała również zasadę senioratu, jako sposób ustalania każdorazowego princepsa. Zgodnie z nią księciem zwierzchnim zostawał każdorazowy senior, czyli najstarszy żyjący całego rodu Piastów, a nie najstarszy syn aktualnego princepsa.