1. 5. Indie i Chiny

Indie

Dzieje polityczne

Półwysep Indyjski pierwotnie zasiedlony był przez Drawidów, którzy w III tysiącleciu p.n.e. stworzyli pierwszą cywilizację w dolinie Indusu. Podstawą gospodarki było rolnictwo, uprawa bawełny, hodowla bydła, wysoko rozwinięte rzemiosło i handel dalekosiężny. Cechą charakterystyczną kultury Indusu był wysoki stopień urbanizacji. Miasta budowane były według regularnego planu – ulice krzyżowały się pod kątem prostym i posiadały wyodrębnioną, silnie ufortyfikowaną cytadelę. Głównym materiałem budowlanym była cegła. Wznoszono z niej spichlerze, urządzenia portowe, dwukondygnacyjne budynki mieszkalne. Miasta posiadały rozbudowany system urządzeń kanalizacyjnych i wały przeciwpowodziowe. Początek II tysiąclecia p.n.e. przyniósł upadek cywilizacji miejskiej w dolinie Indusu. Do tej pory nie udało się ustalić jego przyczyn.

W połowie II tysiąclecia p.n.e. do doliny Indusu wdarły się koczownicze plemiona Arjów. Arjowie narzucili Drawidom swoje panowanie, ale jednocześnie przejęli wiele z ich kultury. Stopniowo zmieniali tryb życia z koczowniczego na osiadły, a ludność uległa podziałowi na warstwy, które nazywamy warnami. Najwyższą stanowili kapłani, drugą warną byli władcy i wojownicy, trzecią szeroko rozumiana warstwa wytwórców (rolnicy, hodowcy bydła, rzemieślnicy i kupcy), ostatnią, czwartą stanowiła ludność służebna. Później warny ulegały podziałom na kasty, które stały się podstawową formą hinduskiej organizacji społeczeństwa. Członkowie tych samych kast to zamknięte wspólnoty terytorialne, zawodowe i kulturowe.

W VI w. p.n.e. głównym ośrodkiem cywilizacji indyjskiej była dolina Gangesu. Istniało tutaj kilka państw, na czoło których stopniowo wysuwała się Magadha. W 320 r. p.n.e. władzę nad Magadhą objęła dynastia Maurjów (ok. 320-ok. 185 p.n.e.). Jej najwybitniejszym przedstawicielem był Aśoka (ok. 300- ok. 232 p.n.e.), który zdołał połączyć znaczną część Półwyspu Indyjskiego w jednolite, scentralizowane państwo. Zarządzał nim przy pomocy rozbudowanego aparatu biurokratycznego. Aśoka w swoich rządach kierował się moralną doktryną buddyzmu, opartą na harmonii i mającą zapewnić szczęście wszystkim ludziom. Panowanie dynastii Maurjów to okres wzrostu wpływów buddyzmu.

Złoty wiek w dziejach Indii związany jest z panowaniem dynastii Guptów (IV-VI w. n.e.).  Ich państwo obejmowało całą północną część Półwyspu Indyjskiego i, w przeciwieństwie do państwa Maurjów, było konglomeratem państewek, którymi rządzili królowie skoligaceni z najwyższym władcą. W pierwszej połowie V w. n.e. północne Indie stały się celem najazdów Hunów. Jeszcze w VII w. n.e. Guptowie potrafili skutecznie powstrzymywać ich najazdy, ale w VIII w. n.e. najazdy i walki o sukcesję doprowadziły do rozpadu państwa i upadku dynastii. Miejsce dawnego imperium zajęły małe, zwaśnione ze sobą państwa, a Półwysep Indyjski pogrążył się w chaosie.

Kultura i sztuka Indii

Literatura. Kulturę starożytnych Indii możemy poznać w dużej mierze dzięki tekstom literackim, spisanym w języku Arjów, który nazywany sanskrytem. Najstarszym literackim dziełem  indyjskim są księgi objawione – Wedy. Obejmują one ogromny zbiór dzieł o zróżnicowanej treści i formie. Są wśród nich pieśni, hymny i dialogi oraz   tzw. mantry, czyli teksty odmawiane przy składaniu ofiar, komentarze religijne, omawiające znaczenie poszczególnych czynności rytualnych i pisma filozoficzne. Ich ustna wersja powstawała między 1500 a 800 r. p.n.e., a spisane zostały prawdopodobnie w IV w. p.n.e. Ze względu na ogromne znaczenie tekstów wedyjskich okres w dziejach Indii między rokiem 1500 a  500 p.n.e. nazywa się okresem wedyjskim.

Najważniejszymi dziełami epickimi starożytnych Indii są Mahabharta (Wielka wojna Bharatów) i Ramajana (Marsz Ramy). Motywem przewodnim Mahabharaty jest wojna między dwoma spowinowaconymi rodami, spowodowana konfliktem na tle dynastycznym. Jej treść wzbogacona jest traktatami z zakresu prawa, moralności, filozofii i religii. Mahabharata  jest największym poematem epickim na świecie. Ramajana jest eposem rycerskim, składającym się z 645 pieśni, których treść nawiązuje do wielkiej miłości króla Ramy do jego małżonki, ich tułaczkę po wygnaniu z królestwa oraz triumfalny powrót po pokonaniu wrogów i przeciwności losu.

Religia. Religia hinduska miała charakter politeistyczny. Wśród licznych bóstw najwyższą czcią darzono boga wojny i żywiołów – Indrę, boga ognia – Agni oraz Waruna – opiekuna wód i porządku we wszechświecie.  Wśród przekonań religijnych dużą rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe, a zwłaszcza przeświadczenie, że dostąpienie szczęścia w przyszłym życiu jest uzależnione od wypełniania obowiązków religijnych, np. składania ofiar.

Wierzono, że dzięki ofiarom ludzie współuczestniczą z bogami w podtrzymywaniu ładu komicznego. Ofiary były również zadośćuczynieniem za popełnione winy. Skuteczność ich była jednak uzależniona od przestrzegania skomplikowanych rytuałów ofiarnych. Stąd ogromny wzrost znaczenia  braminów – wyspecjalizowanych kapłanów, którzy zmonopolizowali kult religijny.

W okresie od X do V w. p.n.e. braminizm był dominującą w Indiach formacją religijno-filozoficzną. W okresie braminizmu ostatecznie ukształtowała się indyjska koncepcja reinkarnacji, czyli wiara w wielokrotne odradzanie się człowieka. Śmierć jest tylko fazą przejściową między jednym a drugim wcieleniem.  Oznacza oderwanie się duszy od ciała po to tylko, by mogła wcielić się w inną postać. O formie kolejnego wcielenia decydowała postawa moralna człowieka w dotychczasowym życiu. Mógł się odrodzić jako przedstawiciel wyższej kasty, ale mógł też zostać „zdegradowany” do poziomu zwierzęcia lub nawet rośliny.

W opozycji do braminizmu narodził się buddyzm, który sprzeciwiał się zarówno rytuałom ofiarnym (zwłaszcza ofiarom ze zwierząt), jak również systemowi kastowemu. Jego twórcą był Siddharata Gautama (ok. 560-ok. 480 p.n.e.), zwany Buddą, czyli „Oświeconym”. Urodził się w domu radży małego państewka leżącego na pograniczu Nepalu i Indii. Otrzymał doskonałe wykształcenie i żył w dostatku. W wieku 29 lat porzucił dotychczasowy tryb życia i rozpoczął wędrówkę w poszukiwaniu sensu istnienia. Prowadził życie w głębokiej ascezie. Wkrótce odkrył, że umartwianie się nie przybliża go do celu. Sens życia, śmierci i reinkarnacji odkrył dzięki trwającym siedem tygodni medytacjom pod drzewem figowym. Dostąpiwszy oświecenia, stworzył pierwszą wspólnotę buddyjską i przez następnych 45 lat głosił swoją naukę w dolinie Gangesu. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. Cała wiedza o jego naukach pochodzi od jego następców.

Jądro buddyzmu stanowią cztery prawdy: 1) życie ludzkie jest z natury nieszczęśliwe; 2) przyczyną ludzkiego nieszczęścia jest niewiedza, z której bierze się egoizm i pożądanie; 3) można położyć kres cierpieniu poprzez osiągnięcie stanu nirwany, czyli pełnego szczęścia stanu uniemożliwiającego ponowne narodziny; 4) drogą do usunięcia cierpienia i osiągnięcia nirwany jest postępowanie zgodnie z ośmiostopniową ścieżką. Postępując zgodnie z nią można osiągnąć oświecenie, czyli rozpoznać prawdziwą naturę rzeczywistości. Dzięki temu krąg  niekończących się, pełnych bólu i cierpienia wcieleń, ulega przerwaniu

Rządy Guptów to okres formowania się i rozszerzania hinduizmu. Hinduizm był ściśle związany z braminizmem, ale czerpał również z buddyzmu. Wśród licznych bóstw najważniejszą rolę odgrywali: Brahma (Twórca), Wisznu (Strażnik) i Śiwa (Niszczyciel). Nawrót do braminizmu oznaczał umocnienie ściśle z nim związanego podziału społeczeństwa na warny i kasty.

Architektura i rzeźba. Kamienna architektura i rzeźba rozpowszechniła się dopiero w okresie panowania dynastii Maurjów. Wcześniej wznoszono budynki z materiałów nietrwałych – drewna, sitowia i liści, stąd ich pozostałości nie dotrwały do naszych czasów. Do rozwoju budownictwa przyczynił się Aśioka. Z jego inicjatywy rozpoczęto budowę wydrążonych w skale świątyń i klasztorów. Charakterystycznym dla kultury indyjskiej obiektem architektonicznym stały się stupy, które były świątyniami pełniącymi rolę relikwiarzy. Początkowo miały kształt półkolisty, a później przyjęły kształt kopulastej wieży, otoczonej ogrodzeniem z kamiennymi bramami prowadzącymi na cztery strony świata. Niektóre z tych bram przyozdabiane były piękną dekoracją rzeźbiarską.

Okres panowania Guptów uważany jest za klasyczny w kulturze starożytnych Indii. Obok dawnych świątyń buddyjskich zaczęły powstawać świątynie hinduskie. Punktem centralnym świątyni hinduskiej był cella, czyli pomieszczenie, w którym spoczywał posąg bóstwa. Przed nim znajdowała się sala dla wiernych, do której wchodziło się przez przedsionek. Całość znajdowała się na ogromnym dziedzińcu. Za panowania dynastii Maurjów wykształciły się główne typy rzeźb hinduistycznych i buddyjskich. Ukształtowane wtedy zasady rządzące proporcjami oraz metody wykonania obowiązują do dziś.

Chiny

Dzieje polityczne

Początki cywilizacji Chin sięgają epoki neolitu (IV tysiąclecie p.n.e.). O początkach państwa mówią jedynie legendy. Według nich założycielem państwa był Żółty Cesarz. Pierwszą potwierdzoną historycznie dynastią cesarzy chińskich była dynastia Shang, która panowała w latach 1766-1122 p.n.e. Chiny stanowiły wtedy związek miast-państw leżących na północny-wschód od rzeki Huang-ho.

Panowanie następnej dynastii – Chou (1122-256 p.n.e.) przyniosły przejściowe wzmocnienie władzy cesarskiej. Z czasem jednak rosła rola lokalnych dygnitarzy, co doprowadziło do stopniowego rozpadu państwa. Proces ten nasilił się w czasach Wschodniej Dynastii Chou (770-221 r. p.n.e.). Rozdrobnione państwo stało się areną niekończących się walk. W latach 480-221 p.n.e. toczyły się one z takim natężeniem, że okres ten nazywa się Epoką Walczących Królestw.

W połowie III w. p.n.e. wyraźnie wzrasta rola królestwa Qin. Qinowie przeprowadzili gruntowne reformy wewnętrzne i przystąpili do podboju całych Chin. Kres walkom przyniosło dopiero ostateczne zwycięstwo Chenga, który w 221 r. p.n.e. ogłosił się cesarzem. Po jego śmierci władzę przejęła dynastia Han (206 p.n.e.-220 n.e.), która, prowadząc agresywną, nastawioną na podboje politykę zagraniczną, utrwaliła mocarstwową pozycję Chin. Ekspansja terytorialna umożliwiła powstanie nowych szlaków handlowych i objęcie kontroli nad już istniejącymi. Szczególnie intratny okazał się handel jedwabiem, który odbywał się słynnym Jedwabnym Szlakiem. II w. n.e. przyniósł jednak niepokoje wewnętrzne. W drugiej połowie tego stulecia wybuchło powstanie Żółtych Turbanów, które przyczyniło się do wzrostu znaczenia dowódców wojskowych i upadku dynastii Han. W Chinach nastąpił kolejny, tym razem  czterystuletni okres rozdrobnienia politycznego.

Do ponownego zjednoczenia doszło w VI w. Władzę przejęła dynastia Sui (581-618), skupiając w swoim ręku niemal wszystkie ziemie należące niegdyś do dynastii Han. Tradycje imperium chińskiego kontynuowali cesarze z dynastii Tang (618-907). Czasy rządów tej dynastii uchodzą za okres największej potęgi cesarstwa chińskiego.

Zasady ustroju cesarstwa ustalone zostały ostatecznie przez cesarzy dynastii Qin i Han. Podwaliny pod przyszłą potęgę Chin położył Cheng, który przekształcił je w scentralizowaną monarchię biurokratyczną, której materialną podstawą funkcjonowania było rolnictwo. Ostateczny kształt ustrojowy imperium nadali władcy z dynastii Han. Przede wszystkim rozwinęli biurokratyczny system rządów. Konfucjanizm uznany został za oficjalną ideologię państwową, a edukacja konfucjańska stała się niezbędną podstawą do uzyskania stanowisk urzędniczych, które obsadzano w drodze egzaminów.

Dynastia Tang natychmiast po objęciu tronu przystąpiła do odbudowy silnej władzy centralnej dla której wzorem był model rządów z czasów dynastii Han. Na czele państwa stał otoczony czcią sakralną cesarz, który był uważany za „syna Nieba”. Jego władza była nieograniczona.  Sprawował ją przy pomocy rozbudowanego aparatu urzędów centralnych i lokalnych [ cesarz w otoczeniu urzędników]. Urzędników dobieranego według kryterium fachowości. Zasady ich funkcjonowania określały liczne normy prawne, które spisywano w formie kodeksów. Dzięki edukacji konfucjańskiej kandydaci do sprawowania funkcji urzędniczych  wychowani byli w duchu służby dla dobra państwa i poszanowania tradycji. 

Myśl filozoficzno-etyczna

Pierwotna religia Chińczyków była połączeniem kultu przyrody i kultu przodków. Szczególną czcią darzono Niebo i ciała niebieskie – Słońce, Księżyc i gwiazdy. Kult przodków wyrażał się w rozbudowanym ceremoniale pogrzebowym – zdarzały się nawet ofiary z ludzi. Wybitnym zmarłym oddawano cześć boską. Chiński świat wyobrażeń religijnych wypełniony był ponadto licznymi duchami i demonami. Chińczycy wierzyli w możliwość poznania przyszłości dzięki wróżbom. Wróżono między innymi  z łodyg krwawnika i z pęknięć, które powstawały na kości lub skorupie żółwia na skutek dotknięcia rozgrzanym prętem.

W dziejach starożytnych Chin szczególna rola przypada dynastii Chou. W okresie jej rządów rozkwitała myśl filozoficzno-etyczna. Najwybitniejszym myślicielem tego okresu był niewątpliwie Konfucjusz (551-479 p.n.e.). Celem, który sobie postawił było wypracowanie zasad, na których mogłoby się opierać harmonijne funkcjonowanie państwa i społeczeństwa. Uważał, że wzorców do naśladowania należy szukać w przeszłości. Gwarancją ładu społecznego jest jego zdaniem przestrzeganie starożytnych obyczajów i rytuałów, oraz przestrzeganie ładu społecznego. Stworzył etyczny model człowieka cnotliwego, który wypełnia swoje obowiązki wobec władcy, rodziny i przyjaciół. Od władców oczekiwał realizacji ideałów humanitarności i sprawiedliwości, a od ich poddanych – praktykowania cnoty posłuszeństwa. W okresie dynastii Han zmodyfikowany konfucjanizm stał się ideologią oficjalną, a edukacja konfucjańska stała się warunkiem uzyskania stanowisk urzędniczych. Wykształcenie i właściwa postawa moralna stały się drogą do awansu społecznego.

Niemal współcześnie z Konfucjuszem działał Laozi (ok. 604-517 p.n.e.) – twórca taoizmu. Nazwa „taoizm” wywodzi się od chińskiego słowa tao, które oznacza ścieżkę, drogę, sposób życia. Według taoistów celem mędrca jest właśnie poznanie tao. Dzięki  temu będzie mógł żyć zgodne z naturalnym porządkiem rzeczy panującym w przyrodzie i społeczeństwie. Człowiek powinien powstrzymywać się od ingerowania w naturalny bieg rzeczy. W przeciwieństwie do Konfucjusza Laozi wyżej od przywiązania do tradycji cenił wolność i spontaniczność. 

W I w. n.e. w Chinach zaczął rozpowszechniać się buddyzm . Na skutek wchłaniania elementów miejscowych religii, chińska odmiana buddyzmu znacznie różniła się od hinduskiego pierwowzoru.  Ostatecznie w Chinach w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. współistniały trzy wielkie systemy religijne: konfucjanizm, taoizm i buddyzm.

Osiągnięcia techniczne i naukowe

Czasy Wschodniej Dynastii Chou to również okres przyśpieszonego rozwoju technologicznego. Niekończące się wojny sprzyjały postępowi w dziedzinie uzbrojenia. Od koczowniczych sąsiadów Chińczycy przejęli miecz, a sami skonstruowali kuszę. Bardzo wcześnie opanowali metalurgię. Już od VII w. p.n.e. eksploatowali rudy żelaza, a w V w. p.n.e. na wielką skalę stosowali technologię odlewniczą. Wpłynęło to na ogromne rozpowszechnienie się żelaza w rolnictwie. Już w II w. n.e. rozpoczęto produkcję stali, która natychmiast znalazła zastosowanie w produkcji broni. 

W Chinach doskonale rozwijało się rolnictwo. Rewolucyjnym wynalazkiem okazał się pług z metalowym ostrzem. Zdecydowanie wzrosła wydajność zwierząt pociągowych dzięki zastosowaniu bardziej efektywnej, nie utrudniającej  zwierzęciu oddychania, uprzęży. Za panowania dynastii Han ulepszono rasy koni i wyhodowano nowe, bardziej wydajne gatunki zbóż. W każdym kolejnym stuleciu powiększano obszar użytkowany rolniczo. Było to możliwe dzięki ciągłemu udoskonalaniu i rozbudowywaniu systemu irygacyjnego i melioracyjnego. W rolnictwie chińskim ogromną rolę odegrała uprawa drzewa morwowego i hodowla jedwabnika.

W pierwszych latach II w. n.e. Chińczycy wynaleźli papier, który przyczynił się do obniżenia ceny i wzrostu liczby książek w obiegu czytelniczym. W drugiej połowie tego stulecia zastosowali druk litograficzny. Polegał on na tym, że na kamiennych tablicach ryto teksty, powlekano je tuszem, a następnie odbijano na papierze. W połowie XI w. n.e. wykonywane w całości matryce zastąpiono ruchomymi czcionkami. Wynalezienie papieru i druku przyczyniło się do wzrostu piśmiennictwa. Powstawały obszerne kompendia wiedzy, encyklopedie, słowniki, zbiory cytatów, a także dzieła poświęcone konkretnym dziedzinom wiedzy.

Chińczycy mieli równie imponujące osiągnięcia w nauce. Prowadzili systematyczne obserwacje ciał niebieskich, a w II w. n.e. wynaleźli pierwszy sejsmograf. Ich wynalazkiem była również igła magnetyczna. Od VII w. n.e. w Chinach szybko rozwijały się matematyka, astronomia oraz chemia, medycyna i farmacja. Eksperymenty alchemiczne doprowadziły do wynalezienia w XI w. n.e. prochu, który armii chińskiej służył przede wszystkim do odstraszania przeciwnika i wzniecania pożarów w obleganych twierdzach.

 Architektura i sztuka

W starożytnych Chinach podstawowym materiałem budowlanym było drewno. Stąd oryginalne zabytki nie zachowały się, a obraz architektury chińskiej trzeba rekonstruować na podstawie analizy źródeł archeologicznych i ikonograficznych. Drewniana architektura chińska była mocno ujednolicona. Podstawową jednostkę architektoniczną  stanowił dom z wewnętrznym podwórzem otoczony murem. Dom o konstrukcji słupowej wznoszono na planie prostokąta na niewielkich platformach i przykrywano czterospadowym dachem. Wnętrze dzielono na mniejsze pomieszczenia przy pomocy ruchomych ścian. Całe zespoły architektoniczne budowano zgodnie z zasadami symetrii wzdłuż osi północ-południe. Największym przedsięwzięciem budowlanym starożytnych Chin była budowa Wielkiego Muru Chińskiego .

Kult zmarłych sprzyjał rozwojowi architektury sepulklarnej (grobowej). Prostokątną lub kwadratową komorę grobową umieszczano poniżej poziomu ziemi.  Ściany grobowca wykładane były drewnem lub płytami kamiennymi, a podłogę stanowiła udeptana ziemia. Całość pokrywano stropem, a następnie usypywano kurhan. Najsłynniejszym, choć jeszcze nie do końca odkrytym pochówkiem jest grobowiec cesarza Chenga. Do tej pory odkryto trzy nisze, zawierające „terakotową armię” składającą się z ok. 7000 naturalnej wielkości żołnierzy, uzbrojonych w oryginalną broń z brązu.

W IV w. n.e. wraz z rozpowszechnianiem się w Chinach buddyzmu, zaczęły rozpowszechniać się nowe formy architektoniczne. Popularne stały się wielokondygnacyjne pagody . Pojawił się również zwyczaj kucia sanktuariów buddyjskich w zboczach gór [ sanktuarium buddyjskie w Longmen].

Z architekturą grobową związane są początki rzeźby. Były to posągi ludzi i zwierząt oraz płaskorzeźby przedstawiające sceny z życia codziennego. W II w. n.e. pod wpływem wzorów buddyjskich zaczęła się rozwijać rzeźba religijna.

W kulturze chińskiej uprzywilejowaną pozycję zajmowało malarstwo. Chińczycy nie posługiwali się ani światłocieniem, ani perspektywą geometryczną. Stosowali natomiast zasadę wieloplanowości. Stosowali dwa typy zwojów: poziomy, który wykorzystywali do narracji o charakterze historycznym, oraz zwój pionowy, wykorzystywany w pejzażu, portrecie i dekoracji. Powszechnie stosowanym materiałem malarskim był pędzelek, tusz i papier lub jedwab.