6. 26. System prawny współczesnej Polski

I. System prawny

1. Pojęcie prawa

a. w ujęciu podmiotowym – zbiór uprawnień przysługujących danemu podmiotowi

b. w ujęciu przedmiotowym – uporządkowany zbiór norm prawnych

2. Koncepcje pochodzenia prawa:

a. koncepcja prawnonaturalna – zbiór norm wynikający z natury ludzkiej, niezbywalnych i niezależnych od instytucji państwowych

b. koncepcja pozytywistyczna – zespół norm ustanowionych lub uznanych przez państwo

3. Norma prawna a przepis prawny

a. norma prawna – reguła postępowania ustanowiona przez kompetentne organy władzy państwowej

b. przepis prawny – jednostka redakcyjna aktu prawnego wyodrębniona w formie artykułu lub paragrafu

4. Najważniejsze gałęzie prawa

a. prawo międzynarodowe publiczne

– reguluje stosunki między państwami i innymi podmiotami stosunków międzynarodowych

– podstawowym źródłem prawa są umowy międzynarodowe oraz zwyczaje międzynarodowe

b. prawo konstytucyjne

– obejmuje normy dotyczące ustroju państwowego, kompetencji organów władzy oraz praw obywateli

– podstawowym źródłem prawa są konstytucja oraz ustawy konstytucyjne

– normy konstytucyjne są zasadami całego prawa w państwie

c. prawo administracyjne

– reguluje organizację i funkcjonowanie organów administracji rządowej i samorządowej

– dzieli się na materialne, ustrojowe oraz prawo postępowania

– podstawowymi źródłami prawa są: kodeks postępowania administracyjnego oraz akty wydawane przez organy administracji

d. prawo karne

– określa reguły odpowiedzialności oraz sankcje za czyny zabronione

– dzieli się na materialne, procesowe i wykonawcze

– podstawowymi źródłami prawa są: kodeks karny, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy

e. prawo cywilne

– reguluje stosunki majątkowe i niektóre niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi

– podstawowymi źródłami prawa cywilnego są kodeks cywilny oraz ustawy

f. prawo pracy

– reguluje stosunki między pracodawcami a pracownikami określając ich prawa, obowiązki oraz zasady zawierania umów o pracę

– podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy

II. Elementy prawa cywilnego

1. Podmioty prawa cywilnego

a. osoba fizyczna – określenie człowieka od momentu jego narodzenia do śmierci

b. osoba prawna – jednostka organizacyjna, która może występować jako samodzielny podmiot prawa

2. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

a. zdolność prawna

– każda osoba fizyczna jest podmiotem prawa

– zdolność prawna przysługuje od momentu urodzenia do śmierci

b. zdolność do czynności prawnych

– brak zdolności do czynności prawnych – dotyczy osób poniżej 13 roku życia oraz osób całkowicie ubezwłasnowolnionych

– ograniczona zdolność do czynności prawnych – osoby małoletnie po ukończeniu 13 lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione

– pełna zdolność do czynności prawnych – przysługuje po ukończeniu 18 roku życia oraz kobietom zamężnym po ukończeniu 16 roku życia

3. Odpowiedzialność cywilna

a. odpowiedzialność deliktowa – występuje, gdy szkoda powstała wskutek czynu niedozwolonego

b. odpowiedzialność kontraktowa – występuje w skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania

4. Rodzaje prawa rzeczowego

a. własność  – wyłączne prawo do korzystania z rzeczy oraz rozporządzania nimi

b. użytkowanie wieczyste – polega na oddaniu nieruchomości gruntowej będącej własnością Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego osobie fizycznej lub prawnej na czas określony (99 lat)

c. ograniczone prawa rzeczowe:

– służebność – obciążenie nieruchomości prawem do korzystania z niej przez inne osoby

– użytkowanie –  korzystanie i czerpanie korzyści z rzeczy należących do kogoś innego

– zastaw – forma ograniczonego prawa rzeczowego ustanowionego w celu zabezpieczenia wierzytelności

– hipoteka – ustanowienie zabezpieczenia dla wierzyciela na nieruchomości 

– własnościowe prawo spółdzielcze do lokalu – właścicielem gruntu, budynku i mieszkania jest spółdzielnia

5. Zobowiązanie – stosunek prawny, w którym wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia

6. Najczęstszą formą powstawania zobowiązań są umowy cywilno-prawne; rodzaje umów prawa cywilnego:

a. najem – umowa, na mocy której wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy do używania rzecz określoną w umowie w zamian za ustalony czynsz

b. dzierżawa – umowa, na podstawie której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać rzecz do używania i pobierania pożytków, natomiast dzierżawca – do zapłaty umówionego czynszu

c. pożyczka – umowa polegająca na udzieleniu przez osobę fizyczną lub instytucję określonej kwoty środków pieniężnych lub określonych przedmiotów do dyspozycji pożyczkobiorcy

7. Prawo spadkowe

a. prawo spadkowe to gałąź prawa cywilnego regulująca przejście praw i obowiązków majątkowych po śmierci ich właściciela

b. formy dziedziczenia:

– testamentowe

– na podstawie ustawy (w przypadku braku testamentu)

III. Elementy prawa rodzinnego

1. Prawo rodzinne reguluje stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między członkami rodziny.

2. Małżeństwo w świetle prawa polskiego to oparty na zasadzie równości związek mężczyzny i kobiety zawarty z woli obu stron.

3. Ustanie małżeństwa

a. śmierć jednego ze współmałżonków

b. rozwód

c. separacja

d. unieważnienie małżeństwa – może nastąpić m.in. na skutek:

– ujawnienia przeszkód małżeńskich

– zaistnienia usterki w wyrażeniu woli o jego zawarciu

4. Obowiązek alimentacyjny – obowiązek dostarczania środków materialnych niezbędnych do utrzymania innej osoby, wynikający z pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa

5. Przysposobienie – świadome przyjęcie do rodziny osoby obcej, w którego wyniku pomiędzy przysposabiającym a przysposabianym powstaje tak sam stosunek prawny, jak pomiędzy rodzicem a jego dzieckiem

IV. Elementy prawa administracyjnego

1. Prawo administracyjne to dział prawa publicznego, regulujący kwestie ustroju i aktywności administracji publicznej

2. Działy prawa administracyjnego:

a. prawo administracyjne ustrojowe – określa strukturę i zasady funkcjonowania administracji publicznej

b. prawo administracyjne materialne –  reguluje prawa i obowiązki organów administracji publicznej

c. prawo administracyjne formalne (procesowe) –  reguluje przebieg czynności organów administracji publicznej

3. Akty administracyjne

a. akty administracyjne to jednostronne, władcze oświadczenie woli organu administracji publicznej rozstrzygające w sposób prawnie wiążący o sytuacji indywidualnie określonego podmiotu prawa w konkretnej sprawie

b. główne rodzaje aktów administracyjnych

– postanowienia – akty organu administracyjnego dotyczący kwestii proceduralnych w toku postępowania, nierozstrzygający sprawy

– decyzje – akty organu administracyjnego skierowany do konkretnego adresata, zawierający rozstrzygnięcie w konkretnej sprawie

zezwolenia (pozwolenie, zgoda)

licencje (patent, karta)

koncesje (prawo do prowadzenia działalności gospodarczej)

c. tryb odwoławczy od czynności organu administracyjnego

– zażalenie – dotyczy wydanego przez organ administracji publicznej postanowienia

– odwołanie – dotyczy wydanej przez organ administracji publicznej decyzji

– zażalenia i odwołania składane są do organu II instancji za pośrednictwem organu wydającego rozstrzygnięcie

d. adresaci procedur odwoławczych od czynności organu administracyjnego

– odwołanie od decyzji wojewody – minister właściwy dla danej sprawy

– minister – minister

– organy samorządu terytorialnego – Samorządowe Kolegium Odwoławcze

V. Elementy prawa karnego

1. Prawo karne to zespół norm prawnych, które zakazują popełniania czynów społecznie niebezpiecznych

2. W skład prawa karnego wchodzą:

a. prawo karne materialne – określa czyny będące przestępstwami, w tym:

– prawo karne wojskowe

– prawo karne skarbowe

– prawo o wykroczeniach

– postępowanie w sprawach nieletnich

b. prawo karne procesowe – reguluje zasady postępowania organów państwowych w procesie karnym

c. prawo karne wykonawcze – reguluje kwestie związane z trybem wykonania kar

– czyn zabroniony to zachowanie człowieka, wypełniające ustawowe znamiona przestępstwa

– przestępstwo – zawiniony i społecznie niebezpieczny czyn, który w momencie jego popełnienia jest zabroniony przez prawo pod groźbą kary

4. Odpowiedzialność karna

a. odpowiedzialność karną ponosi:

– każdy za swoje czyny (zakaz stosowania odpowiedzialności zbiorowej)

– osoba poczytalna

– osoba, która ukończyła 17 lat, a w szczególnych okolicznościach – 15 lat

b. rodzaje kar

– grzywna

– ograniczenie wolności

– pozbawienie wolności

5. Klasyfikacja czynów zabronionych 

a. ze względu na wysokość kary

– wykroczenie –  czyn zabroniony pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, nagany lub grzywny do 5000 zł.

– zbrodnia – czyn zagrożony karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności

– występek – czyn zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 30 dni

b. ze względu na rodzaj winy

– umyślne

– nieumyślne

c. ze względu na skutek:

– formalne – czyny sprawcy, które same w sobie są przestępstwem, bez względu na ich skutek

– materialne – czyny sprawcy i spowodowane przez nie określone skutki

d. ze względu na sposób ścigania przestępców:

– z urzędu

– na wniosek

– z oskarżenia prywatnego