2. 5. Społeczeństwo i państwo polskie za pierwszych Piastów
Społeczeństwo za panowania pierwszych Piastów
W początkach panowania Piastów najliczniejszą grupą ludności byli tak zwani pospolici wolni. Stosunkowo nieliczną grupą byli niewolni – brańcy wojennymi, osiedlani na terenach dotąd niezagospodarowanych. Górną warstwę tworzyła związana z dynastią grupa możnowładztwa. Dysponowała ona nie tylko większymi gospodarstwami, ale również niewolnymi. Jednak głównym źródłem ich bogactwa był współudział w dochodach monarchy.
Struktura społeczna zaczęła się komplikować, gdy od XI wieku książęta zaczęli nadawać kościołowi i możnym ziemię na własność. Zamieszkali tam chłopi stawali się z poddanych księcia poddanymi kościoła lub możnych. Ich pozycja społeczna zbliżała się do położenia niewolnych.
Ludność zamieszkująca podgrodzia nie różniła się pod względem prawnym od ludności wiejskiej. Mieszkali tam zarówno wolni, jak i poddani księcia, kościoła i możnych oraz ludność niewolna. Rozwój podgrodzi przebiegał wolno, ponieważ powszechnie panująca wtedy gospodarka naturalna nie stwarzała wystarczająco szerokiego rynku zbytu dla produkcji miejskiej.
Wkrótce wyodrębniona została tak zwana ludność służebna. Stanowili ją kmiecie, utrzymujący się z uprawy ziemi, a zobowiązani dziedzicznie do wyspecjalizowanych usług lub świadczeń na rzecz monarchii. W ówczesnej strukturze społecznej byli raczej grupą uprzywilejowaną. Przede wszystkim przysługiwała im wolność od innych ciężarów publicznych, a te które wykonywali w ramach swojej specjalności miały z góry określony wymiar.
Szczególną grupę stanowili wojowie. Byli to drobni posiadacze zwolnieni z prawie wszystkich ciężarów na rzecz księcia, w zamian za obowiązek służby wojskowej na każde wezwanie. Grupa ta w XI wieku połączyła się z osadzanymi na ziemi dawnymi drużynnikami.
Organizacja państwa
Państwo pierwszych Piastów było typową monarchią patrymonialną. Na czele państwa stał monarcha posługujący się tytułem księcia lub króla. Posiadał on pełnię władzy, którą sprawował w interesie dynastii. Rządy sprawował przy pomocy wybranej przez siebie rady monarszej. Opierał się na drużynie, urzędnikach i duchowieństwie. Jedyną formą udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy był wiec. Czasem dochodziło do elekcji (czyli wyboru) władcy spośród członków panującej dynastii. W państwie patrymonialnym obowiązywała zasada dzielenia państwa między wszystkich synów władcy. Doprowadzało to do podziału państwa na części.
Bolesław Chrobry w 1025 roku przyjmuje koronę królewską. Akt koronacji zapewniał jedność państwa i władzy centralnej. W stosunkach międzynarodowych był manifestacją niezależności wobec innych władców. W stosunkach wewnętrznych wzmacniał pozycję monarchy wobec młodszych braci władcy i możnych. Zwyczaj koronowania się władców spotykał się więc ze sprzeciwem tych wszystkich, którym silna władza królewska nie odpowiadała.
Władca sprawował rządu przy pomocy urzędników dworskich (centralnych) i urzędników zarządu lokalnego. Najważniejszym dygnitarzem był komes nadworny nazywany też wojewodą. W imieniu księcia dowodził wojskiem i zastępował go w funkcjach sędziowskich i administracyjnych. Kanclerz pełnił funkcję sekretarza książęcego. Do jego kompetencji należało wystawianie dokumentów. Ponadto kierował dyplomacją księstwa, a więc zajmował się sprawami zagranicznymi. Skarbem, w którym znajdowały się kosztowności oraz dokumenty opiekował się skarbnik. Natomiast komornik zarządzał osobistym majątkiem władcy, kierował dworem i dbał o jego utrzymanie.
Pod względem administracyjnym państwo było podzielone na prowincje zarządzane przez namiestników. Te zaś dzieliły się na okręgi grodowe, czyli kasztelanie.
Kasztelan był dowódcą załogi grodowej i pospolitego ruszenia z podlegającego mu okręgu. Ponadto pełnił funkcje administracyjne i sądownicze. Swoje zadania wykonywał przy pomocy własnych urzędników – np. sędziego grodowego, wojskiego, włodarza.
Ważnym elementem organizacji państwa była drużyna książęca. Książę łożył na jej utrzymanie i dowodził nią. Drużyna służyła księciu w łupieskich i zaborczych wyprawach wojennych, ale również zapewniała posłuszeństwo jego własnych poddanych. Rozmieszczona była w grodach budowanych w całym kraju.
Skarbowość
W miarę rozwoju państwa rosły również koszty jego utrzymania. W celu zaspokojenia wszystkich potrzeb zorganizowano system skarbowy. Monarcha uznawał wszystkie ziemie nie należące do możnych za swoją własność. Ludność, która ją użytkowała zobowiązana była do uiszczania różnorodnych świadczeń z tytułu prawa książęcego. Dzielimy je na dwie kategorie: daniny i posługi. Daniny płacone były w postaci dóbr materialnych (miód, bydło, nierogacizna), a posługi świadczone były w formie robocizny (budowa grodów, naprawa mostów). Ważnymi dla monarchy powinnościami były służebności komunikacyjne: dostarczanie koni, transport towarów książęcych, obowiązek goszczenia urzędników książęcych w podróży (tzw. stacja). Stan bezpieczeństwa poprawić miały: krzyk i ślad, czyli obowiązek zawiadamiania o przestępstwie i ścigania winowajców.
W celu bardziej precyzyjnego dostosowania powinności do przewidywanych potrzeb państwa, zaczęto organizować system należności w oparciu o wsie służebne. Wyznaczone, najczęściej zlokalizowane wokół grodów wsie, zwalniane były z powszechnie obowiązujących świadczeń, a w zamian za to nakładano na nie obowiązek wykonywania specjalistycznych zadań w ściśle określonym wymiarze. Pozostałością po tym systemie są osiedla, nawiązujące swoimi nazwami do wykonywanych zadań, np.: Winiary, Piekary, Świniary, Szczytniki itp.
Z prawem książęcym związane były również regale, czyli uprawnienia przysługujące wyłącznie panującemu np. młyńskie, górnicze, solne, mennicze.
Odrębną pozycję w ówczesnej skarbowości zajmowało sądownictwo, dostarczające panującemu i urzędnikom wysokich dochodów z tytułu orzekanych kar i opłat sądowych. Ważnym źródłem dochodów były cła i myta.
Książę powiększał swoje dochody, prowadząc własną działalność gospodarczą. Polegała ona na zasiedlaniu pustek jeńcami wojennymi. Powstawała w ten sposób domena książęca. Dochody z tych włości stanowiły jego prywatną własność.
Pozyskane w ten sposób środki przeznaczane były w pierwszej kolejności na utrzymanie księcia i jego rodziny. Pokrywano z nich koszty zarządzania państwem – urzędnicy zatrzymywali dla siebie część tych dochodów jako swoje wynagrodzenie. Ogromne wydatki związane były z utrzymaniem drużyny książęcej i systemu grodów. Coraz więcej środków pochłaniał rozwijający się organizacyjnie i inwestujący w budownictwo sakralne Kościół.